Organizm broni się przed niekorzystnym działaniem obcych ciał wnikających do jego wnętrza, obcych przeszczepów tkankowych oraz zmienionych nowotworowo własnych komórek za pomocą mechanizmów określanych mianem odporności. Układ odpornościowy związany jest przede wszystkimz układem krwionośnym i limfatycznym.
Antygenem jest każda substancja, która ma zdolność do wywoływania przeciw sobie swoistej odpowiedzi immunologicznej i reagująca z produktami tej odpowiedzi: uczulonymi limfocytami oraz przeciwciałami. Zatem antygeny mogą swoiście łączyć się z receptorami limfocytów T lub z przeciwciałami.
Wyróżnia się antygeny własne (autoantygeny), które są naturalnymi składnikami organizmu, np. antygeny zgodności tkankowej, oraz antygeny obce, którymi mogą być białka, polisacharydy, kwasy nukleinowe i inne substancje obecne w komórkach drobnoustrojów, zarodnikach, pyłkach kwiatowych, strukturach ciała zwierząt (np. ciałkach krwi, włosach), również toksyny. Reakcję immunologiczną mogą też wywołać obce przeszczepy oraz zmienione patologicznie tkanki i komórki własnego organizmu.
Przeciwciała (immunoglobuliny) to białka wytwarzane w limfocytach B i plazmocytach, mające zdolność do swoistego rozpoznawania i łączenia się z antygenem. Związanie przeciwciała z antygenem znajdującym się na powierzchni komórki, np. zainfekowanej wirusem lub nowotworowej, indukuje ich zniszczenie, związanie z antygenami obecnymi na powierzchni mikroorganizmów może blokować ich wnikanie do tkanek, a związanie z toksynami może je neutralizować. Cząsteczka immunoglobuliny zbudowana jest z czterech łańcuchów polipeptydowych: dwóch zwanych lekkimi i dwóch ciężkich. Każdy łańcuch posiada część stałą, charakterystyczną dla przeciwciał danej klasy i część zmienną, która zapewnia swoistość przeciwciał (jedno przeciwciało wiąże swoiście tylko jeden epitop, określony fragment cząsteczki antygenu).
Wyróżnia się pięć klas immunoglobulin:
– IgA uczestniczą w obronie błon śluzowych,
– IgG odgrywają istotną rolę we wtórnej odpowiedzi immunologicznej,
– IgD występują na niepobudzonych imfocytach B,
– IgE uczestniczą w obronie przeciwpasożytniczej, ale równocześnie są też przyczyną alergii,
– IgM występują w pierwotnej odpowiedzi immunologicznej.