Polityczna doktryna liberalizmu ukształtowała się w zwarty i spójny system w czasach oświecenia. Określenie liberalizm wywodzi się od łacińskiego przymiotnika liber – wolny. Po raz pierwszy w takim znaczeniu wyraz ten został użyty na początku XIX wieku przez parlament hiszpański – kortezy. Pojawianie się doktryny liberalizmu łączono z wysokim poziomem rozwoju gospodarczego oraz z wystąpieniami rewolucyjnymi we Francji i na kontynencie amerykańskim.
W praktyce w XVIII wieku istniały dwa główne ośrodki myśli liberalnej: angielski,gdzie czołowymi przedstawicielami byli John Locke, Adam Smith, Jeremy Bentham, John Stuart Mill, oraz francuski, gdzie działali Benjamin Constant, Emil Faguet, Francois Chateaubriand.
W doktrynie liberalnej najważniejszą rolę odgrywa pojęcie wolności. Jest ona postrzegana jako akt indywidualizmu jednostki ludzkiej; jest wartością najwyższą,którą można ograniczyć jedynie poprzez zawierane umowy i zobowiązania rodzinne. „Niezależność jednostki jest najważniejszą ze współczesnych potrzeb – głosi w swoich pismach teoretyk liberalizmu B. Constant. – (…) Niechże więc władza się z tym pogodzi: wolność jest nam potrzebna i będziemy ją mieli”.
Idea wolności liberalnej opiera się na założeniu istnienia naturalnych uprawnień jednostki wywodzących się z prawa natury o absolutnym i uniwersalnym charakterze. Prawa te są wcześniejsze w swojej genezie od pojęcia państwa i stoją ponad prawem stanowionym przez instytucje państwowe. Prawa naturalne są przynależne jednostce ze względu na cechy przynależne człowieczeństwu i nie powinny z tego powodu podlegać ograniczeniom. Wychodząc z takich poglądów, liberałowie odmiennie od konserwatystów oceniają człowieka, postrzegając go jako dobrego i rozsądnego, zasługującego na zaufanie i ochronę ze strony instytucji państwowych.
Niezwykle ważnym i trudnym zagadnieniem dla doktryny liberalnej jest określenie zakresu wolności politycznej poprzez wyraźne wyznaczenie jej granic. Próbuje to uczynić w swoim dziele O duchu praw francuski filozof i historyk Charles Louis de Montesquieu, nazywany także Monteskiuszem:
Wolność polityczna nie polega na tym, aby robić to, co się chce. W państwie, to znaczy w społeczności, w której są prawa, wolność może polegać jedynie na tym, aby móc czynić to, czego się powinno chcieć, a nie być zmuszonym czynić to, czego się nie powinno chcieć. (…) Wolność jest to prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają; gdyby zaś jeden obywatel mógł czynić to, czego one zabraniają, nie byłoby już wolności, ponieważ inni posiadaliby z natury rzeczy tę samą możliwość. [Monteskiusz, O duchu praw, 1748]
W ujęciu liberalnym państwo powstało jako związek, którego celem jest zachowanie i ochrona własności. Państwo nie powinno angażować się w żadne działania ograniczające wolność jednostki, a jego najważniejszą działalność powinno stanowić dążenie do zagwarantowania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego.Liberałowie wyraźnie domagali się rozdzielenia kwestii państwowych od spraw kościelnych. O roli państwa dość sugestywnie pisze angielski filozof John Locke.
Moim zdaniem, państwo jako społeczność ludzi zostało ustanowione wyłącznie w celu zachowania (…) dóbr doczesnych. Dobrami doczesnymi nazywam życie,wolność, całość i nietykalność ciała, jak również posiadanie dóbr materialnych. (…)Troska o dusze nie może wchodzić w zakres kompetencji urzędu publicznego. [John Locke, List o tolerancji, 1689]
Liberałowie w swoich rozważaniach nad rolą państwa kładli duży nacisk na sprawy wolnego rynku i wolnej konkurencji. Liberalizm łączył własność prywatną i dobrobyt z brakiem ingerencji państwa w kwestie gospodarcze. Gospodarka, w której państwo ma swoje udziały, jest mało efektywna i nieopłacalna, gdyż najlepszym regulatorem jest „niewidzialna ręka rynku”. Mechanizm ten daje wolność jednostce, zapewnia jej możliwość aktywności, przyczynia się do wzrostu bogactwa indywidualnego, które przekłada się na bogactwo powszechne całego społeczeństwa. Liberałowie są świadomi, że nie ma sposobu na uczynienie bogaczami wszystkich,jednak twierdzą, że to właśnie gospodarka liberalna, jak żadna inna przedtem, uczyniła z wielu ludzi bogaczy.
Współczesna doktryna liberalna uległa zmianom. Wpływ na jej obecny kształt miały poglądy głoszone przez teoretyków nowego liberalizmu: Waltera Lippmana, Friedericha A. Hayka, Karla R. Poppera. Dla liberała nadal najważniejszą wartością pozostaje wolność, która jest fundamentem ekonomii polityki i etyki. Pochodną wolności jest tolerancja. Głównym budulcem państwa opartego o zasady liberalizmu powinno być prawo. W ujęciu liberalnym rządy prawa to nie tylko zwykła praworządność, ale także uregulowanie i ograniczenie władzy środkami prawnymi. Rola państwa w sferze gospodarczej została rozszerzona: powinna sprowadzać się do funkcji regulowania gwałtownych zakłóceń rynkowych, o ile może to doprowadzić do wzrostu produkcji, a także czuwania nad systemem monetarnym.
Monteskiusz (Charles Louis de Secondat Montesquieu; 1689-1755) – francuski prawnik, filozof i pisarz polityczny. W swoim najważniejszym dziele O duchu praw (1748) wyłożył poglądy na temat państwa, które według niego jest wynikiem umowy społecznej i działa dla obrony swoich obywateli. Najważniejsze przesłanie Monteskiusza dotyczyło stosowanego współcześnie w państwach demokratycznych trójpodziału władzy na ustawodawczą,wykonawczą i sądowniczą.
John Locke (1632-1704) – filozof angielski uznawany za najważniejszego twórcę empiryzmu i współtwórcę doktryny liberalnej. Jako filozof za najważniejsze uznawał badanie poznania oraz jego pochodzenie i zakres. Wykład liberalizmu zawarł w dziele Listy o tolerancji (1689).