Wśród rozlicznych doktryn, które kształtowały się na podstawie różnych idei, postanowiliśmy poświęcić uwagę tym, których istnienie pozostawiło wyraźny ślad w istniejących współcześnie systemach lub poglądach politycznych.
Bez zrozumienia istoty tych poglądów nie jest możliwe poznanie w pełni działania wielu partii i instytucji związanych z polityką.
- Doktryna konserwatywna
Narodziła się na przełomie XVIII i XIX wieku i była odpowiedzią na wydarzenia związane z wystąpieniami rewolucyjnymi w Ameryce oraz na rewolucję francuską. Nazwa konserwatyzm pochodzi od łacińskiego słowa conservo oznaczającego zachowanie czegoś, chronienie. Dlatego też często konserwatystów nazywamy zachowawcami lub zachowawczymi.
Konserwatyści byli przeciwnikami ideologii oświecenia, głoszącej racjonalizm i potrzebę zmian społecznych. W opozycji do tych poglądów stworzyli własną wizję historii, systemu rządzenia i roli człowieka w społeczeństwie.
Obserwując przebieg rewolucji, konserwatyści doszli do wniosku, że rewolucjoniści zmierzający do przebudowy i zmiany w społeczeństwie zupełnie pomijają przeszłość,tradycje, obyczaje i przyzwyczajenia społeczeństw. Dla konserwatystów było oczywiste, że takie próby budowania nowego ładu prowadzą jedynie do zniszczenia starego i nie tworzą w zamian niczego konstruktywnego.
Uważany powszechnie za jednego z twórców doktryny konserwatywnej angielski filozof Edmund Burke tak opisywał przestawioną sytuację:
Jedną z pierwszych i najgłówniejszych zasad uświęcających państwo i prawa jest bowiem zasada głosząca, że jego przejściowi właściciele i dożywotni dzierżawcy nie powinni działać tak, jakby byli jego wyłącznymi panami, niepomni na to, co otrzymali od przodków i co winni są potomnym. [Edmund Burke, Rozważania o rewolucji we Francji, 1790]
Konserwatyści uzasadniali, że rewolucyjne zniszczenia nastąpiły na skutek zgubnego dla jednostki ludzkiej poczucia wolności, gdyż „człowiek, ogólnie rzecz biorąc, pozostawiony sobie samemu jest zbyt zły, aby być wolnym.” Poglądy konserwatystów na rolę człowieka w społeczeństwie sprowadzały się do dość pesymistycznych opisów kondycji ludzkiej. Otóż według nich człowiek jest istotą słabą i ułomną,stąd także wszystko, co stworzy, jest złe, ułomne i niedoskonałe.
Według konserwatyzmu tradycja jest tym, co stałe, niezmienne i dające człowiekowi poczucie stałości, a zarazem bezpieczeństwa. Obowiązkiem każdego człowieka powinno być utrzymywanie i przekazywanie potomnym instytucji społecznych odziedziczonych po przodkach. Tradycyjny porządek społeczny jest święty i człowiek, istota z natury ułomna i grzeszna, nie powinna go zmieniać.
Prawdziwy porządek społeczny jest odbiciem porządku stworzonego przez Boga. To Bóg jako Stwórca nadał ludziom ład, w którym każdy ma swoje określone w hierarchii społecznej miejsce. To Bóg stworzył różnorodność świata, zaś historia wykształciła różnice pomiędzy nimi – stąd głoszenie sądów o równości ludzi może prowadzić wprost do anarchii i chaosu.
Współczesny konserwatyzm zrezygnował z głoszenia wielu z zaprezentowanych tez. Poprzez odwoływanie się do tradycyjnych wartości sprzeciwia się poczuciu nieomylności w polityce, wskazuje na ograniczenia człowieka i przestrzega przed wnoszeniem projektów wielkich przeobrażeń społecznych. Twierdzi, że w pewnych okolicznościach rewolucje mogą być usprawiedliwione, lecz nie należy ich chwalić, bowiem w zasadzie rewolucje społeczne pozostają koszmarem.
Współcześni konserwatyści są głęboko zaangażowani w działania na rzecz wartości i procedur praktycznych, które istnieją w większości społeczeństw. Często mówią o tym, żeby bardziej szanować to, co jest, niż to, co powinno być. Przyzwyczajenie do tradycji uzasadniają niewiedzą o tym, co się stanie, jeśliby tradycyjne zwyczaje, do których jesteśmy przywiązani, znikły albo się zmieniły.
Edmund
Burke (1729-1797) – irlandzki filozof i polityk, uznawany za jednego z twórców doktryny konserwatywnej. W swoich poglądach poddał krytyce zjawisko rewolucji, był także krytykiem teorii umowy społecznej. Podkreślał rolę narodu jako nośnika tradycji i wartości religijnych. Swoje poglądy sformułował w wydanym w 1790 roku dziele Rozważania o rewolucji we Francji.
- Doktryna liberalna
Polityczna doktryna liberalizmu ukształtowała się w zwarty i spójny system w czasach oświecenia. Określenie liberalizm wywodzi się od łacińskiego przymiotnika liber – wolny. Po raz pierwszy w takim znaczeniu wyraz ten został użyty na początku XIX wieku przez parlament hiszpański – kortezy. Pojawianie się doktryny liberalizmu łączono z wysokim poziomem rozwoju gospodarczego oraz z wystąpieniami rewolucyjnymi we Francji i na kontynencie amerykańskim.
W praktyce w XVIII wieku istniały dwa główne ośrodki myśli liberalnej: angielski,gdzie czołowymi przedstawicielami byli John Locke, Adam Smith, Jeremy Bentham, John Stuart Mill, oraz francuski, gdzie działali Benjamin Constant, Emil Faguet, Francois Chateaubriand.
W doktrynie liberalnej najważniejszą rolę odgrywa pojęcie wolności. Jest ona postrzegana jako akt indywidualizmu jednostki ludzkiej; jest wartością najwyższą,którą można ograniczyć jedynie poprzez zawierane umowy i zobowiązania rodzinne. „Niezależność jednostki jest najważniejszą ze współczesnych potrzeb – głosi w swoich pismach teoretyk liberalizmu B. Constant. – (…) Niechże więc władza się z tym pogodzi: wolność jest nam potrzebna i będziemy ją mieli”.
Idea wolności liberalnej opiera się na założeniu istnienia naturalnych uprawnień jednostki wywodzących się z prawa natury o absolutnym i uniwersalnym charakterze. Prawa te są wcześniejsze w swojej genezie od pojęcia państwa i stoją ponad prawem stanowionym przez instytucje państwowe. Prawa naturalne są przynależne jednostce ze względu na cechy przynależne człowieczeństwu i nie powinny z tego powodu podlegać ograniczeniom. Wychodząc z takich poglądów, liberałowie odmiennie od konserwatystów oceniają człowieka, postrzegając go jako dobrego i rozsądnego, zasługującego na zaufanie i ochronę ze strony instytucji państwowych.
Niezwykle ważnym i trudnym zagadnieniem dla doktryny liberalnej jest określenie zakresu wolności politycznej poprzez wyraźne wyznaczenie jej granic. Próbuje to uczynić w swoim dziele O duchu praw francuski filozof i historyk Charles Louis de Montesquieu, nazywany także Monteskiuszem:
Wolność polityczna nie polega na tym, aby robić to, co się chce. W państwie, to znaczy w społeczności, w której są prawa, wolność może polegać jedynie na tym, aby móc czynić to, czego się powinno chcieć, a nie być zmuszonym czynić to, czego się nie powinno chcieć. (…) Wolność jest to prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają; gdyby zaś jeden obywatel mógł czynić to, czego one zabraniają, nie byłoby już wolności, ponieważ inni posiadaliby z natury rzeczy tę samą możliwość. [Monteskiusz, O duchu praw, 1748]
W ujęciu liberalnym państwo powstało jako związek, którego celem jest zachowanie i ochrona własności. Państwo nie powinno angażować się w żadne działania ograniczające wolność jednostki, a jego najważniejszą działalność powinno stanowić dążenie do zagwarantowania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego.Liberałowie wyraźnie domagali się rozdzielenia kwestii państwowych od spraw kościelnych. O roli państwa dość sugestywnie pisze angielski filozof John Locke.
Moim zdaniem, państwo jako społeczność ludzi zostało ustanowione wyłącznie w celu zachowania (…) dóbr doczesnych. Dobrami doczesnymi nazywam życie,wolność, całość i nietykalność ciała, jak również posiadanie dóbr materialnych. (…)Troska o dusze nie może wchodzić w zakres kompetencji urzędu publicznego. [John Locke, List o tolerancji, 1689]
Liberałowie w swoich rozważaniach nad rolą państwa kładli duży nacisk na sprawy wolnego rynku i wolnej konkurencji. Liberalizm łączył własność prywatną i dobrobyt z brakiem ingerencji państwa w kwestie gospodarcze. Gospodarka, w której państwo ma swoje udziały, jest mało efektywna i nieopłacalna, gdyż najlepszym regulatorem jest „niewidzialna ręka rynku”. Mechanizm ten daje wolność jednostce, zapewnia jej możliwość aktywności, przyczynia się do wzrostu bogactwa indywidualnego, które przekłada się na bogactwo powszechne całego społeczeństwa. Liberałowie są świadomi, że nie ma sposobu na uczynienie bogaczami wszystkich,jednak twierdzą, że to właśnie gospodarka liberalna, jak żadna inna przedtem, uczyniła z wielu ludzi bogaczy.
Współczesna doktryna liberalna uległa zmianom. Wpływ na jej obecny kształt miały poglądy głoszone przez teoretyków nowego liberalizmu: Waltera Lippmana, Friedericha A. Hayka, Karla R. Poppera. Dla liberała nadal najważniejszą wartością pozostaje wolność, która jest fundamentem ekonomii polityki i etyki. Pochodną wolności jest tolerancja. Głównym budulcem państwa opartego o zasady liberalizmu powinno być prawo. W ujęciu liberalnym rządy prawa to nie tylko zwykła praworządność, ale także uregulowanie i ograniczenie władzy środkami prawnymi. Rola państwa w sferze gospodarczej została rozszerzona: powinna sprowadzać się do funkcji regulowania gwałtownych zakłóceń rynkowych, o ile może to doprowadzić do wzrostu produkcji, a także czuwania nad systemem monetarnym.
Monteskiusz (Charles Louis de Secondat Montesquieu; 1689-1755) – francuski prawnik, filozof i pisarz polityczny. W swoim najważniejszym dziele O duchu praw (1748) wyłożył poglądy na temat państwa, które według niego jest wynikiem umowy społecznej i działa dla obrony swoich obywateli. Najważniejsze przesłanie Monteskiusza dotyczyło stosowanego współcześnie w państwach demokratycznych trójpodziału władzy na ustawodawczą,wykonawczą i sądowniczą.
John Locke (1632-1704) – filozof angielski uznawany za najważniejszego twórcę empiryzmu i współtwórcę doktryny liberalnej. Jako filozof za najważniejsze uznawał badanie poznania oraz jego pochodzenie i zakres. Wykład liberalizmu zawarł w dziele Listy o tolerancji (1689).
- Doktryny wyrosłe z ruchu robotniczego
Powstanie tych doktryn politycznych nastąpiło w połowie XIX wieku i wiązało się z gwałtownym rozwojem przemysłu i zmianami w strukturze ówczesnego społeczeństwa, których efektem było powstanie nowej grupy społecznej – robotników. Szybki wzrost liczebności i znaczenia tej grupy oraz jej ciężka sytuacja bytowa spowodowały powstanie wielu doktryn stawiających sobie początkowo za cel poprawę ich losu. Później zaczęto formułować postulaty polityczne zmierzające do przebudowy całego porządku społecznego.
Socjalizm
Dla socjalisty szczególne znaczenie ma zło, jakie dokonuje się w społeczeństwie, zwłaszcza zło czynione przez innych ludzi. Socjalista niczym Prometeusz powinien być uczulony na wszelakie krzywdy dziejące się na świecie, być gotowy zmieniać świat na lepszy. Człowiek ma ogromną moc nieustannego przekształcania świata,tak żeby służył szczęściu wszystkich. Dzięki wolności i nieograniczonym możliwościom rozumu człowiek jest najważniejszą istotą w kosmosie. Dla wielu socjalistów wspólny jest pogląd o względności pojęć dotąd uznawanych za uniwersalne. Nie istnieje według nich jedno pojęcie piękna, prawdy, miłości, gdyż to człowiek jest arbitrem określającym i na nowo wartościującym świat. Relatywizm dotyczy wszystkich pojęć, także dobra i zła, dlatego socjaliści dość łatwo uzasadniają używanie przemocy przy przebudowie niesprawiedliwego świata.
Ważną wartością socjalizmu jest równość, rozumiana nie tylko jako równość wobec prawa, ale także równość majątkowa i społeczna. Nie mniej ważnymi wartościami są wspólnota i panująca w niej sprawiedliwość społeczna. Idealne i harmonijne komuny były bliskie sercu pierwszych socjalistów nazwanych socjalistami utopijnymi.
W kwestiach gospodarczych socjaliści opowiadają się za dużym zaangażowaniem państwa w sprawy gospodarcze, stosując politykę interwencjonizmu państwowego. Efektem takiej polityki są rozbudowane systemy podatkowe, opieki socjalnej i ubezpieczeń społecznych.
Komunizm - Marksizm i Leninizm
Doktryna komunistyczna traktowana była w XIX wieku jako odmiana idei socjalistycznej. Twórcami i największymi propagatorami nowożytnego komunizmu byli Karol Marks i Fryderyk Engels. Swoje poglądy, a zarazem fundamenty doktryny komunistycznej, ogłosili w 1848 roku w Manifeście komunistycznym
Twórcy komunizmu w wydarzeniach historycznych dopatrzyli się prawidłowości,których głównym czynnikiem była walka dokonująca się pomiędzy zróżnicowanymi klasami społecznymi. Walka klasowa trwała od zarania ludzkości i toczyła się o kontrolę nad środkami produkcji, czyli własnością. Walka związana była także z panowaniem ekonomicznym klasy posiadaczy nad klasą robotniczą zwaną proletariatem. W XIX-wiecznym społeczeństwie klasą, która posiadała w państwie największą kontrolę nad własnością, było bogate mieszczaństwo (zwane burżuazją) i właśnie tę klasę należało pokonać w walce z klasą robotniczą, która od czasów rewolucji przemysłowej stała się awangardą społeczeństwa. Przejęcie środków produkcji może się dokonać tylko na drodze rewolucji, która zniszczy klasę posiadaczy i sprawi, że własność stanie się nieważna, gdyż każdy człowiek żyjący w komunizmie będzie mógł realizować swoje pragnienia w myśl hasła „każdemu według jego potrzeb”. Równolegle z zanikiem klas społecznych samolikwidacji będą ulegać państwa narodowe na rzecz wspólnoty ponadnarodowej skupionej wokół idei komunizmu.
Widmo krąży po Europie – widmo komunizmu. Wszystkie potęgi starej Europy połączyły się w świętej nagonce przeciw temu widmu. (...) Czas najwyższy, aby komuniści wyłożyli otwarcie wobec całego świata swój punkt widzenia, swoje cele,swoje dążenia i bajce o widmie komunizmu przeciwstawili manifest samej partii. [Karol Marks, Fryderyk Engels, Manifest Komunistyczny, 1848]
Według komunistów człowiek nie jest w stanie utrzymać swojej autonomii,gdyż jest ciągle określany i ograniczany przez różne czynniki, np. historię, ekonomię i struktury społeczne. Jako jednostka człowiek nie przestawia w świetle doktryny komunistycznej dużej wartości: dla dobra grupy i idei można go poświęcić.
Człowiek ukształtowany przez klasę, do której należy, w strukturze społecznej jest wyobcowany – jego byt jest określany przez przynależność do klasy i wynikające z tego przywileje własności. Dlatego prawdziwą wolność uzyska tylko człowiek żyjący w społeczeństwie komunistycznym bez podziału na klasy i potrzeby posiadania własności, gdyż wszystkie środki produkcji będą własnością społeczną.
Dogmatem w doktrynie komunistycznej jest przekonanie, że komunizm jest kolejnym etapem w historii ludzkości i efektem nieuchronności praw dziejowych. Może on zostać ustanowiony tylko na drodze rewolucji, która przebuduje struktury społeczne. Klasa robotnicza przejmie środki produkcji i będzie sprawować władzę na zasadzie dyktatury proletariatu. Władza jest niezwykle ważnym elementem doktryny komunistycznej: „Władza nie jest środkiem, ale celem. Nie wprowadza się dyktatury po to,aby ochronić rewolucję; robi się rewolucję po to, aby ustawiać dyktaturę”.
Pierwsze próby wprowadzenia doktryny komunizmu na dużą skalę podjęli działający w Rosji bolszewicy, którzy pod przywództwem Włodzimierza Lenina dokonali w październiku 1917 roku przewrotu w Petersburgu i przejęli władzę.
Z chwilą objęcia władzy bolszewicy wyeliminowali inne ugrupowania polityczne i uzyskali pełną kontrolę nad państwem. Z czasem partia komunistyczna zupełnie opanowała wszystkie dziedziny funkcjonowania państwa. Posiadała pełen monopol na władzę, informację, kulturę. Religia była traktowana jako największe zagrożenie komunizmu. Ograniczono własność prywatną, nacjonalizując całe gałęzie przemysłu. Wolność i inne prawa naturalne jednostki zostały poważnie ograniczone lub zawieszone, powszechnie stosowano terror i inne środki przymusu. Cały XX wiek jest czasem ekspansji doktryn komunistycznych; w latach 20. komunizm ustanowiono w Mongolii. Po zakończeniu II wojny światowej komunizm zawitał na wszystkich kontynentach świata. Koniec XX wieku, przynosząc upadek komunizmu w Europie i Rosji, doprowadził do jego demontażu. System utrzymał się w ograniczonym stopniu w Chinach i Wietnamie. Obecnie w formie doktryny funkcjonuje w dwóch miejscach na świecie: w Korei Północnej i na Kubie.
W ocenach sytemu komunistycznego pojawiają się przeciwstawne opinie; niektóre z nich podkreślają rolę komunizmu w rozwijaniu zdobyczy socjalnych. Jednak nie ulega wątpliwości, że komunizm przyniósł śmierć i cierpienia wielu milionów ludzi, stworzył nieludzki system, w którym deptano godność ludzką.
Karol Marks (1818-1883) – niemiecki działacz rewolucyjny i filozof,twórca tzw. socjalizmu naukowego, opartego na doktrynie komunistycznej. Był to pogląd uzasadniający konieczność obalenia systemu kapitalistycznego na drodze rewolucji. Marks uważał,że możliwe jest utworzenie społeczeństwa bezklasowego poprzez ustanowienie przejściowej dyktatury proletariatu.
Socjaldemokracja
Z socjalizmu wyrosła także doktryna socjaldemokratyczna, w której zawiera się bardzo wiele z idei socjalistów. Socjaldemokraci potrafili odrzucić naleciałości marksistowskie, rezygnując z walki klas, rewolucji i dyktatury proletariatu na rzecz państwa prawa, równości wszystkich obywateli i szeroko rozumianej demokracji.
W sferze ekonomicznej deklaracja postuluje: pełne zatrudnienie, ubezpieczenia społeczne, podniesienie poziomu życia oraz bardziej sprawiedliwy podział dochodu i bogactw. W sferze politycznej – wolność wyznania, wolność myśli i organizacji, prawo do strajku, równość wszystkich obywateli wobec prawa, niezawisłość sądów. W sferze duchowej – współpraca ludzi wolnych i wspólna odpowiedzialność na zasadzie równości, swobodny dostęp do oświaty i wartości kulturalnych. [Fragment Deklaracji Rady Międzynarodówki Socjalistycznej, 1962]
Współcześni socjaldemokraci dążą do rozwiązywania konfliktów społecznych na drodze pokojowej z zastosowaniem zasad demokratycznych, utrwalania szerokich zdobyczy socjalnych i propagowania solidarności społecznej. W sferze gospodarczej opowiadają się za łączeniem własności prywatnej z państwowym interwencjonizmem i planowaniem. Popierają także współwłasność pracowniczą i udział pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami. Istotnym elementem doktryny socjaldemokratycznej jest zwracanie uwagi na pozytywną rolę chrześcijaństwa w rozwoju poglądów socjalistycznych. Socjaldemokraci podkreślają jednocześnie, że socjalizm i chrześcijaństwo, stawiając sobie za cel dobro człowieka, dają się całkowicie pogodzić i nie są sobie przeciwne. Ojcami europejskiej doktryny socjaldemokratycznej są: Clement R.Attlee i Eduard Bernstein.
Eduard Bernstein (1850-1932) – polityk niemiecki, ideolog socjaldemokracji niemieckiej. W 1872 roku związał się z partią socjalistyczną. Od 1881 roku pełnił funkcję osobistego sekretarza Fryderyka Engelsa. Długoletni poseł do Reichstagu. W 1917 roku zorganizował i założył Niezależną Socjalistyczną Partię Niemiec, jednak w 1919 roku powrócił do Socjaldemokratycznej Partii Niemiec. W swoich poglądach odrzucił marksistowską teorię rewolucji i dyktatury proletariatu. Stworzył własną koncepcję walki o socjalizm (rewizjonizm), w której postulował, aby działalność socjaldemokracji przyjęła ramy legalnej działalności na rzecz reform prowadzących do powstania bezklasowego społeczeństwa.
Anarchizm
Anarchizm jako doktryna polityczna kształtował się od czasów starożytności,by ostateczny kształt przybrać w połowie XIX wieku. Wtedy doktrynę tę ostatecznie ukształtowali jej główni teoretycy: Pierre J. Proudhon, Michaił Bakunin, Piotr Kropotkin,William Godwin, Max Stirner.
Anarchizm nigdy nie był jednolitą doktryną, lecz wszystkie jego odmiany posiadają pewne wspólne cechy. Istotę doktryny anarchistycznej trafnie formułuje Kropotkin:
Anarchizm to nazwa praktyki i teorii życia, według której społeczeństwo nie posiada żadnego rządu. W takim społeczeństwie harmonia zagwarantowana jest nie przy pomocy prawa lub posłuszeństwa jakiemuś autorytetowi, lecz dzięki porozumieniu zawartemu na zasadzie wolności pomiędzy różnymi grupami terytorialnymi i zawodowymi utworzonymi w celu produkcji i konsumpcji, jak również dla zaspokojenia różnorodności potrzeb i aspiracji cywilizowanych istot. [Piotr Kropotkin, Pomoc wzajemna, 1919]
Podstawowymi zasadami anarchizmu są dobrowolność i poczucie nieograniczonej wolności jednostki ludzkiej. Miejscem jednostki jest określona przez nią grupa społeczna, właściwym miejscem grupy jest społeczeństwo bezpaństwowe.
Stworzenie takiego społeczeństwa powinno się dokonać na drodze rewolucji, w której ważną rolę odgrywać będą robotnicy jako ci, którzy są najbardziej ciemiężeni i najbardziej pragną wolności. W czasie rewolucji dopuszcza się możliwość stosowania przemocy i terroru.
Wszystkie nurty anarchizmu dążą do osiągnięcia własnego wzorca społeczeństwa, uznając zgodnie, że zniesienie władzy politycznej i państwowej jest czynnikiem niezbędnym. Państwo nie jest formą organizacji grup społecznych, lecz wynikiem przejęcia przez władcze jednostki władzy, a każda władza polityczna zmierza do absolutnego panowania. Dlatego też natychmiastowe zniesienie państwa jest możliwe i konieczne do przeprowadzenia, gdyż jego istnienie kłóci się z ideą wolności.
Uznając wolność za absolut, anarchiści budują wyidealizowaną strukturę ustroju społecznego, w której najważniejsze miejsce zajmuje jednostka. Wszystkie odmiany anarchizmu podkreślają, że jednostka powinna mieć własny styl bycia wynikający z jej upodobań i niepodlegający żadnym ograniczeniom. Człowiek w doktrynie anarchistów jawi się jako istota z natury dobra, zaś jego negatywne zachowania są wynikiem wpływu środowiska i uwarunkowań ekonomicznych. Dobrą stronę człowieka może wydobyć powrót do korzeni tkwiących we wspólnotach żyjących w zgodzie z prawem naturalnym.
Współcześni anarchiści są najbardziej widoczni w czasie rozruchów i demonstracji,których celem jest kwestionowanie (kontestacja) władzy. Demonstracje te często zwrócone są także przeciwko całej cywilizacji, w szczególności technokracji, rozwojowi wielkich koncernów, tworzeniu oligarchii. Szczególnie silne w ostatnich latach są wystąpienia antyglobalistów, których celem jest kontestacja światowego sytemu globalnej gospodarki utożsamianej najczęściej z międzynarodowymi korporacjami i polityką państw najbogatszych. Współczesny anarchista staje przed dylematem pogodzenia absolutnego poczucia wolności ze współczesnymi wymogami życia społecznego. Obecnie anarchizm kojarzony jest z ruchami antyglobalistycznymi. Antyglobalizm jest ruchem społecznym, który jest skierowany przeciwko nierówności ekonomicznej, jaka wstępuje we współczesnym świecie. Antyglobaliści protestują przeciwko wielkim ponadnarodowym korporacjom finansowym. Domagają się ze strony najbogatszych państw świata większego wsparcia w walce z biedą i chorobami w krajach najbiedniejszych. Ich wystąpienia mają bardzo gwałtowny charakter.
Michał Aleksandrowicz Bakunin (1814-1876) – rosyjski rewolucjonista, twórca i ideolog anarchizmu kolektywistycznego. Usunięty z międzynarodówki robotniczej po konflikcie personalnym z Karolem Marksem. W 1863 roku uczestniczył w wyprawie parowca angielskiego „Ward Jackson”, na którego pokładzie znajdowała się broń dla powstania styczniowego.Organizator Międzynarodówki Anarchistycznej. W swoich koncepcjach na pierwszym miejscu stawiał poczucie wolności absolutnej, która poprzez rewolucję może doprowadzić do stworzenia społeczeństwa bezpaństwowego. Odrzucał własność prywatną. Autor Rewolucyjnego katechizmu (1866),Boga i państwa (1871), Niemieckiego cesarstwa bata i rewolucji społecznej (1871), Państwa i anarchii (1873).
Pierre Joseph Proudhon (1809-1865) – socjalista francuski,dziennikarz, twórca anarchizmu indywidualistycznego.Krytykował ustrój kapitalistyczny, własność kapitalistyczną i pieniądz. Na drodze reform chciał powołać stowarzyszenia drobnych właścicieli, robotników i rękodzielników, wymieniających bezgotówkowo rezultaty swojej pracy. Występował przeciwko jakiejkolwiek zorganizowanej walce proletariatu o swoje prawa, był przeciwnikiem rewolucji. Negował istnienie państwa i prawa.
- Katolicka doktryna społeczna
Doktryna katolicka kształtowała się od czasów związanych z powstawaniem instytucji kościelnych i sięga w dziejach do okresu Imperium Rzymskiego w IV wieku. Ostatecznie – wyodrębniona z całokształtu doktryn i teologii katolickich w XIX wieku – wyraża się w encyklikach papieskich poświęconych zagadnieniom społeczno-politycznym.
Pierwszą z nich była encyklika Rerum novarum (Rzeczy nowe), ogłoszona przez papieża Leona XIII. W kolejnych encyklikach można zauważyć ewolucję doktryny społeczno-politycznej, zmierzającą w stronę zwiększenia zainteresowania sytuacją w świecie oraz nowymi zjawiskami i procesami, w których uczestniczą wierni. Do najważniejszych encyklik, które kształtowały doktrynę katolicką, należą encykliki Jana XXIII: Mater et Magistra (Matka i mistrzyni), Pacem in terris (Pokój na ziemi); Pawła VI: Populorum progressio (Rozwój ludów) oraz Jana Pawła II Redemptor hominis(Odkupiciel człowieka) i Laborem exercens (O pracy ludzkiej).
Doktryna katolicka swoje poglądy kształtuje na podstawie przekonania o niezmienności i nienaruszalności praw naturalnych i boskich. Uznaje pluralizm poglądowy, polityczny i ekonomiczny istniejący we współczesnym świecie i zachęca do współpracy ludzi o różnych poglądach religijnych i politycznych.
Celem funkcjonowania państwa budowanego na doktrynie katolickiej powinna być troska o dobro wszystkich obywateli, obrona porządku oraz przestrzeganie zasad sprawiedliwości przy braniu pod uwagę praw boskich i ludzkich. Struktura społeczna powinna opierać się na określonej hierarchii ludzi, wartości i rzeczy. Hierarchiczna struktura społeczna posiada określoną budowę: od rodziny, poprzez społeczność lokalną (wieś, miasto), po naród i społeczność międzynarodową. W takiej strukturze więzami łączącymi poszczególne jednostki powinien być solidaryzm społeczny, który jest zaprzeczeniem walki klas i nierówności ekonomicznej.
Niezwykle ważne miejsce w doktrynie katolickiej nauki społecznej zajmuje człowiek, któremu jako jednostce przysługuje szczególne miejsce i pełnia praw naturalnych. Człowiek dzięki woli, którą posiada, jest podmiotem i celem działań, w których element duchowy dominuje nad elementem materialnym w myśl zasady: najpierw „być”, potem „mieć”. Obrona wartości i godności ludzkiej stanowi jedno z fundamentalnych założeń tej doktryny. Szacunek dla godności powinien przejawiać się w czynnej miłości bliźniego, dążeniu do sprawiedliwości społecznej, znoszeniu wszelakich oznak dyskryminacji ludzi, zapewnianiu równych praw w relacjach pomiędzy kobietą a mężczyzną.
Pożądaną formą ustroju politycznego jest demokracja, gwarantuje bowiem pełnię praw, wolność polityczną, moralną i społeczną.
Współczesna katolicka doktryna społeczna pobudza aktywność katolików na wielu płaszczyznach od partii politycznych poprzez ruchy religijne i ekumeniczne po kółka, stowarzyszenia i organizacje działające przy parafiach.
Leon XIII (Vincenzo Gioacchino Pecci; 1810-1903) – nuncjusz papieski,kardynał, a w latach 1878-1903 papież. W czasie jego pontyfikatu powołano do życia Accademia di S. Tommasso, w której na podstawie filozofii tomizmu stworzono program neoscholastyki. Leon XIII jest autorem ważnych dla Kościoła katolickiego encyklik Aeterni Patris i Rerum novarum. Najważniejszym osiągnięciem jego pontyfikatu jest wprowadzenie w XX wiek Kościoła katolickiego jako wyraziciela religii odpowiadającej wielu współczesnym wyzwaniom i problemom. Inne osiągnięcia to wprowadzenie neotomizmu jako filozofii realizującej zadania katolicyzmu oraz neoscholastyki, czyli ruchu umysłowego, który za cel stawia sobie osobę ludzką.
Jan XXIII (Angelo Giuseppe Roncalli; 1881-1963) – papież w latach1958-1963. Rozpoczął politykę przemian, polegających na dostosowywaniu Kościoła katolickiego do współczesności (tzw. aggiornamento). Czasy jego pontyfikatu upłynęły pod znakiem zmian w doktrynie kościelnej oraz liturgii, w które był osobiście zaangażowany; zwołano także Sobór Watykański II. Szczególnie mocno zajmował się problematyką społeczną, wydał encykliki Mater et Magistra (1961) oraz Pacem in terris (1963).