Pozytywistyczne obrazki nędzy

Mimo iż obrazy ludu znajdziemy też w utworach romantycznych, najpełniej nędza chłopów i biedoty miejskiej zostanie przedstawiona w epoce pozytywizmu, np. w obrazkach i nowelach Marii Konopnickiej, nowelach i opowiadaniach Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza. W takich utworach jak Jaś nie doczekał, W piwnicznej izbie, Przed sądem, Nasza szkapa Maria Konopnicka portretuje ubóstwo ciemnych, nieogrzewanych słońcem izb, w których panuje głód, chłód, bieda i smutek, choroby i śmierć. W Antku Bolesława Prusa czytamy o ubogim chłopaku, który miał wielki talent plastyczny, ale nie mógł go rozwijać, w Katarynce o tracącej wzrok dziewczynce, której jedyną radością jest dźwięk katarynki. Na szczęście, pomoc sąsiada pana Tomasza pozwoli jej się leczyć. W Janku Muzykancie poznajemy utalentowanego muzycznie chłopca, który umiera, skatowany za kradzież skrzypeczek, podczas gdy właściciele wioski, w której mieszka, szukają talentów w dalekich Włoszech. Ubóstwu towarzyszy ciemnota i zabobon: w Antku Prusa ginie w płomieniach Rozalka, wsadzona przez znachorkę do pieca – w ten sposób kobieta chce wyleczyć dziewczynkę. Kaprysy pańskie pokazuje Eliza Orzeszkowa w Dobrej pani. Tytułowa bohaterka przygarnia małą biedną dziewczynkę, a gdy ta przestaje ją bawić, skazuje ją na zapomnienie, biedę i konflikt z własnym środowiskiem.
Najbardziej przejmujące obrazy biedoty miejskiej szkicuje Bolesław Prus w Lalce. Mieszkańcy Powiśla głodują, chorują i kochają się na wysypiskach śmieci. Niektórych da się jeszcze uratować – Wokulski wyciąga pomocną dłoń do wozaka Wysockiego oraz do upadłej dziewczyny– Marii (oddaje ją pod opiekę sióstr zakonnych). Biedy doświadczają także studenci, lokatorzy kamienicy Łęckich (potem Wokulskiego), których nie stać najedzenie, ubranie, komorne...