Współcześnie istniejące systemy demokratyczne opierają swoje działania na czterech fundamentalnych zasadach: suwerenności narodu, pluralizmu politycznego, trójpodziału władzy oraz nadrzędności prawa w państwie.
Założenia systemu demokratycznego zostały przedstawione na poniższym schemacie.
Współcześnie wiele zasad wywodzących się ze starożytnej formy demokracji jest w praktyce niemożliwych do zastosowania. Demokracja grecka powstała jako system odpowiedni dla kilkunastotysięcznej społeczności, jaką było polis. Obecnie państwa narodowe to wielomilionowe społeczności.
Problemy z dostosowaniem starożytnych zasad pojawiają się już przy określaniu jednej z najważniejszych – przy zasadzie dotyczącej suwerenności narodu. Zgodnie z nią to obywatele tworzący naród są źródłem wszelkiej władzy i mogą podejmować decyzje dotyczące najważniejszych spraw dla państwa i społeczności. Współcześnie zasada podejmowania decyzji przez ogół realizowana jest najczęściej w formie przedstawicielskiej.
| Przedstawicielskie formy realizacji władzy |
| 1. Wybory najważniejszych organów państwowych (parlamentu, prezydenta, organów samorządu terytorialnego). Przebieg wyborów parlamentarnych i samorządowych w dużej mierze zależy od skonstruowania ordynacji wyborczej. Współczesne ordynacje wyborcze powinny zawierać co najmniej cztery najważniejsze cechy demokratyczne: bezpośredniość, powszechność, równość, tajność. Nie mniej ważnym elementem wyborów jest podział mandatów w okręgach wyborczych. Obwiązują tutaj dwie możliwości podziału mandatów: większościowy, w którym partia wygrywająca wprowadza swojego kandydata, oraz proporcjonalny, w którym następuje podział mandatów zgodnie z proporcją zdobytych głosów. System większościowy gwarantuje stabilność i parlamentu, i rządu (np. Wielka Brytania), lecz z drugiej strony pozbawia reprezentacji wielu obywateli. System proporcjonalny może prowadzić do dużego rozbicia parlamentu,co może uniemożliwić jego sprawne działanie. |
| 2. Udział w działalności różnego rodzaju organizacji politycznych, np. partii. |
| 3. Możliwość wyrażania swojej opinii w sprawach rządzenia. |
Krytycy demokracji przedstawicielskiej uważają, że często sprowadza się ona do wyborczego spektaklu, ponieważ poprzez wrzucenie kartki nie możemy wpłynąć na polityków, którzy będą rządzić w naszym imieniu. Nie jest to jednak prawda – mamy możliwość wyrażenia naszej opinii, a ostatecznie możemy sami zająć się różnego rodzaju działalnością polityczną. Najczęściej politycy nie mogą pozwolić sobie na lekceważenie opinii publicznej, gdyż przy kolejnych wyborach ich szanse na ponowne wybranie stałyby się niewielkie.
Znacznie mniej powszechnie stosowaną współcześnie formą działań obywatelskich jest demokracja bezpośrednia, której główne przejawy prezentuje tabela:
| Przejawy demokracji bezpośredniej | |
| referendum | odwołanie się do ogółu narodu z pytaniem dotyczącym szczególnie ważnych spraw |
| plebiscyt | powszechne głosowanie mieszkańców pewnego obszaru w sprawie przynależności do danego państwa |
| inicjatywa ludowa | prawo do wszczęcia przez pewną liczbę obywateli inicjatywy ustawodawczej zmierzającej do uchwalenia na forum parlamentu ustawy |
Obok suwerenności narodu drugą niezwykle ważną zasadą, jaką kieruje się demokracja, jest pluralizm rozumiany jako wielorakość możliwości wyboru. Zasada pluralizmu jest o tyle ważna, że wiąże się z naturą społeczności ludzkiej. Ludzie tworzący społeczeństwo są bardzo różni i wszelkie próby zacierania różnic pomiędzy nimi są ograniczeniem demokracji. Często jednak pojawiają się konflikty wynikające z wielości i różnorodności głoszonych opinii. Mówiąc inaczej, problemy z pluralizmem w demokracji występują wtedy, gdy ludzie zaczynają się spierać, nie podejmując żadnych konstruktywnych działań. Aby ustrzec się przed takimi sytuacjami, każdy system demokratyczny stwarza możliwość wyboru i grupowania ludzi o podobnych poglądach. Czasami, jeżeli głoszone poglądy zagrażają wolności innych, mogą one zostać ograniczone, lecz musi to nastąpić na podstawie wyraźnie określonych zasad. Często w przypadku istnienia wielości poglądów dąży się do kompromisu lub consensusu. Wtedy pluralizm poglądów zostaje zachowany w imię skuteczności podejmowanych działań.
Kolejną cechą demokracji jest trójpodział władzy. Zasada ta powstała w czasach nowożytnych i nie ma odpowiednika w antycznych formach. Głosi ona, że w państwie demokratycznym ustrój polityczny opiera się na trzech równo ważących i kontrolujących się władzach: ustawodawczej (tzw. legislatywie), wykonawczej (tzw. egzekutywie) i sądowniczej.
- Władza ustawodawcza
Najczęściej przyjmuje formę parlamentu, czyli ciała kolegialnego reprezentującego interes całego społeczeństwa. Współcześnie istniejące parlamenty wyrastają z antycznych tradycji zgromadzeń ludowych, lecz bliżej im jest do średniowiecznych reprezentacji stanowych: wieców czy zgromadzeń starszyzny. Parlamenty pełnią funkcję ustawodawczą polegającą na tworzeniu praw obowiązujących w państwie, a szczególnie określaniu zasad organizacji ustroju państwa zapisanego w konstytucji. Władza ustawodawcza pełni także funkcję legitymizacji, czyli nadania mocy prawnej działalności innych organów państwowych oraz ich kontroli i odpowiedzialności przed parlamentem. Parlament może mieć jedno- lub dwuizbową organizację, co wypływa z wielu uwarunkowań. Najważniejsze z nich to tradycja historyczna lub możliwość wzajemnego kontrolowania się izb parlamentu, a także próba ograniczenia wszechwładzy większości nad mniejszością.
- Władza wykonawcza
Władza wykonawcza to urzędnicy, którzy wprowadzają (wykonują) prawa ustanowione przez władzę ustawodawczą. Najważniejszymi urzędnikami w państwie demokratycznym są prezydent oraz premier stojący na czele rządu. Parlament powinien kontrolować poczynania władzy wykonawczej.
- Władza sądownicza
Ostatnim filarem trójwładzy są niezależne sądy. Sędziowie powinni posiadać całkowitą niezawisłość od momentu powołania (najczęściej przez prezydenta). Sposób powołania gwarantuje im nieusuwalność, chyba że złamią prawo. Sąd, oprócz wymierzania sprawiedliwości osobom łamiącym prawo, rozstrzyga często spory pomiędzy obywatelami a władzą. Większość rozpraw sądowych odbywa się jawnie, a wyroki powinny być bezstronne i podlegające procedurze odwoławczej. W państwie demokratycznym fundamentalnym elementem jego działania jest zasada uznająca przestrzeganie prawa za wartość nadrzędną. W tym sensie zarówno obywatele, jak też instytucje polityczne, a szczególnie organy władzy państwowej, powinny przestrzegać ustanowionego prawa. Praworządność jest tutaj o tyle istotna, że obejmuje wszystkich niezależnie od pozycji w społeczeństwie. Najważniejszym gwarantem państwa prawa powinna być konstytucja jako najwyższy akt prawny w państwie. Zapisy konstytucyjne nie rozwiązują całkowicie problemów związanych z praworządnością, gdyż najważniejsze jest przestrzeganie prawa w życiu codziennym. Nieprzestrzeganie zasad praworządności ostatecznie doprowadza do wstrząsów politycznych i może przerodzić się w brak zaufania do państwa i bardzo groźny w skutkach kryzys.