PAŃSTWO
Państwo jest polityczną organizacją społeczeństwa, wyposażoną w suwerenną władzę, jest też organizacją terytorialną i przymusową (ponieważ określa ją obywatelstwo).
Państwo ma przede wszystkim dwie podstawowe funkcje:
- zewnętrzną- to całokształt działalności prowadzonej w zakresie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi zmierzającej do ochrony interesów państwa. Polityka zagraniczna- funkcja ta przejawia się w zawieranych układach politycznych, wojskowych, gospodarczych, handlowych. Funkcje te realizują służby dyplomatyczne kraju
- wewnętrzna polega na zapewnienia bezpieczeństwa i porządku w kraju. Służą temu działania podejmowane przez organy administracyjne policję, prokuraturę i sadownictwo i służby więzienne. Państwo podejmuje również działania w sferze kulturalnej, świadczy usługi na rzecz nauki i kultury- w sferze socjalnej zależy od stopnia zamożności państwa, stworzenie obywatelom niezbędnych warunków egzystencji.
Wśród licznych na świecie państw istnieją małe i duże, biedne i bogate, państwa mające odmienną strukturę terytorialną, budowę aparatu państwowego i różny sposób rządzenia. W jednych ludziom żyje się łatwiej, czują się wolni, w innych krępowani są licznymi ograniczeniami. Najczęściej wymienia się trzy grupy państw – demokratyczne, totalitarne i autorytarne. Podstawą (kryterium) takiego wyróżnienia jest sposób rządzenia i stosunek władzy do ludności, czyli reżim polityczny.
PAŃSTWO DEMOKRATYCZNE
Współcześnie większość państw dąży do takiego ukształtowania swego sposobu rządzenia, by były uznane przez społeczność międzynarodową i własne społeczeństwo za demokratyczne.
Państwo demokratyczne to takie, które realizuje następujące zasady ustrojowe: suwerenności narodu (społeczeństwa obywatelskiego), pluralizmu politycznego i społecznego, podziału władz, rządów prawa, respektowania praw człowieka i obywatela.
Zgodnie z zasadą suwerenności narodu (społeczeństwa obywatelskiego) najwyższą władzę w państwie ma naród (w sensie politycznym, a nie etnicznym), który jest uprawniony do podejmowania decyzji i ostatecznego rozstrzygania w sprawach najważniejszych dla państwa i społeczeństwa. Naród-suweren wykonuje swą władzę pośrednio lub bezpośrednio.
Sprawując władzę bezpośrednio uczestniczy w referendum, korzysta z weta ludowego lub prawa inicjatywy ludowej.
Pośrednie formy sprawowania władzy to:
- tworzenie niektórych organów państwowych w drodze wyborów, np. parlamentu, prezydenta, organów samorządu terytorialnego;
- udział w rządzeniu państwem za pośrednictwem i przy pomocy organizacji politycznych, np. partii politycznych, związków zawodowych;
legalne wyrażanie opinii w sprawach form i metod rządzenia.
Zasada pluralizmu politycznego i społecznego każe dopuścić w państwie istnienie różnych poglądów i przekonań politycznych, wierzeń religijnych, obyczajów, postaw etycznych, a także wewnętrznego zróżnicowania społeczeństwa pod względem interesów ekonomicznych. Ludzie mogą w myśl tej zasady tworzyć rozmaite organizacje, zrzeszenia, instytucje, należeć do dowolnie wybranych i działać w nich. Zasada ta dopuszcza odmienność poglądów, często ścierających się i sprzecznych, a także istnienie i działanie opozycji politycznej.
Zgodnie z zasadą podziału władz w państwie demokratycznym władza państwowa dzieli się na władzę ustawodawczą (Sejm i Senat), wykonawczą (Prezydent i Rada Ministrów) i sądowniczą (Niezawisłe Sądy). Każda z nich sprawuje inny organ państwowy. Możliwe jest wzajemne kontrolowanie się i ograniczanie poszczególnych organów, zapobieganie nadużyciom władzy, jej monopolizacji i ograniczeniu praw obywatelskich.
Zasada rządów prawa oznacza, że działania organów państwa, ich treść, forma i tryb muszą się opierać na obowiązującym prawie i być w całości zgodne z jego normami (postanowieniami). Organy państwowe mają obowiązek jednakowo traktować obywateli i jednakowo stosować wobec nich prawo, bez względu na osobiste, prywatne sympatie ludzi zajmujących stanowiska urzędników państwowych.
W państwie prawa prawo stoi ponad władzą.
Zasada konieczności respektowania przez państwo praw człowieka i obywatela wymaga, aby w konstytucji państwa demokratycznego były zapisane prawa i wolności obywatelskie podobnie jak prawa człowieka określone w międzynarodowej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności i aby były realizowane w rzeczywistości.
W państwie demokratycznym człowiek jest traktowany podmiotowo, tzn. że obywatel jest podmiotem decyzji państwowych, a nie ich przedmiotem – organy państwowe działają bowiem z woli społeczeństwa i jego upoważnienia (delegacji). Wszystkie spory między władzą a społeczeństwem są rozstrzygane według wyznaczonej procedury (trybu postępowania) albo przez osiąganie kompromisu. Podmiotowe traktowanie obywateli daje im większe szanse działania i kierowania własnymi sprawami, ale też nakłada na nich odpowiedzialność za decyzje i czyny oraz ich skutki.
Państwo demokratyczne to takie, w którym władza zwierzchnia należy do narodu-suwerena (społeczeństwa obywatelskiego). Charakteryzują je ograniczone rządy większości. Wszystkie organy państwowe pochodzą od suwerena, który je wybrał i zakreślił prawem granice władzy. Wszyscy obywatele mają równe szanse, bez dyskryminacji, ale i bez przywilejów, oraz możliwości dobrowolnego uczestnictwa w życiu społecznym. Mają też zagwarantowane konstytucyjne prawa i wolności obywatelskie.
Przykładem państw uznawanych za demokratyczne są np. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, V Republika Francuska, Republika Włoska, Republika Federalna Niemiec, Konfederacja Szwajcarska, Stany Zjednoczone Ameryki. Różnią się one między sobą wewnętrzną organizacją aparatu państwa, ale wszystkie spełniają warunki, pod którymi można państwo zaklasyfikować jako demokratyczne.
PAŃSTWO TOTALITARNE
Państwo totalitarne to takie, które stara się kontrolować całokształt życia obywateli we wszystkich jego dziedzinach. Władza w takim państwie jest skupiona w ręku jednego człowieka-wodza lub wąskiej grupy.
W państwie totalitarnym działa na ogół tylko jedna partia, której organy prowadzą działalność kontrolną wobec społeczeństwa równolegle do organów państwowych. Interes państwa jest stawiany tam zawsze na pierwszym miejscu. Od ludności wymaga się całkowitego podporządkowania mu własnych interesów i sposobu życia. Jednostka jest poddawana stałej kontroli, jej prawa i wolności są znacznie ograniczone przez przepisy prawa, a jeszcze dodatkowo często naruszane przez organy państwowe. Wobec społeczeństwa stosuje się różne metody intensywnego oddziaływania na świadomość ludzi, czyli prowadzi się działalność indoktrynacyjną. Państwo stara się ukształtować pożądany sposób myślenia obywateli poprzez odpowiednią organizację szkolnictwa wychowanie młodego pokolenia i oddziaływanie prasy, radia, telewizji, sztuki. W systemie totalitarnym często stosuje się przymus, a nawet terror w stosunku do społeczeństwa, które całkowicie (totalnie) podporządkowuje się państwu. W państwie takim nie może istnieć opozycja. Niektóre państwa totalitarne kontrolują także gospodarkę poprzez reglamentację surowców lub limitowanie produkcji. Ma to miejsce również w państwach, w których istnieje własność prywatna.
Cechą charakterystyczną państwa totalitarnego jest jego dążenie do kontrolowania wszystkich dziedzin i przejawów życia społecznego i osobistego (np. przekonań politycznych, wierzeń religijnych, stosunków rodzinnych) obywateli zawsze i wszędzie oraz do ciągłego rozszerzania zakresu tej ingerencji. Państwo totalitarne bardzo ogranicza lub nawet całkiem znosi suwerenność narodu, a jednostkę traktuje zdecydowanie przedmiotowo, żąda od niej poparcia dla swej polityki. Przykładami państwa totalitarnego są III Rzesza Niemiecka (1933-1945), stalinowski Związek Radziecki, Kuba, państwo Czerwonych Khmerów w Kampuczy.
PAŃSTWO AUTORYTARNE
W państwach autorytarnych władza faktycznie jest skupiona w ręku jednostki lub nielicznej grupy. Społeczeństwo uczestniczy w organizacjach politycznych w bardzo ograniczony sposób, jest na ogół apatyczne, bierne, nie sprzeciwia się woli władzy. Jednostka musi się bezwzględnie podporządkować decyzjom organów państwowych. Dużą rolę w takim państwie odgrywa policja, które ma rozległe uprawnienia i stale kontroluje społeczeństwo dzięki pracującym dla niej donosicielom i tajnym agentom.
W państwie autorytarnym władzę czasami sprawuje wojsko (junta). Większość stanowisk w organach państwowych zajmują wojskowi i rządzą za pomocą rozkazów, które ludność musi bezwarunkowo wykonywać. Państwo autorytarne jest jakby łagodniejszym ustrojem niż totalitarny, dopuszcza nawet pewne rozbieżności zdań w obrębie wąskiej grupy rządzącej, ale pluralizm ten ściśle kontroluje. Jedna silna partia ma znaczna przewagę nad innymi słabszymi – opozycyjnymi. Państwa autorytarne działają głównie w społeczeństwach mniej cywilizacyjnie rozwiniętych.
Państwo autorytarne jest dyktaturą, choć łagodniejszą niż dyktatura totalitarna. Nie pozwala na powstanie społeczeństwa obywatelskiego i jego działanie, a obywateli postrzega jako nie mnogość jednostek, lecz jako masy. Interes państwa jest zawsze ustawiany ponad interesem pojedynczego człowieka.
Przykładami państw autorytarnych są: Iran, kraje Ameryki Łacińskiej i Południowej, kraje Europy Wschodniej od połowy lat pięćdziesiątych do 1985r., kiedy rozpoczął się proces przechodzenia w tych państwach od ustroju totalitarnego do autorytarnego, Włochy Mussoliniego, Hiszpania Franco, Portugalia Salazara.
