CZĘŚCI ZDANIA
1. Rodzaje zdań
ZDANIE
pojedyncze złożone
nierozwinięte rozwinięte współrzędnie nadrzędnie podrzędne
- wynikowe - z podrzędnym podmiotowym
- łączne - z podrzędnym orzecznikowym
- rozłączne - z podrzędnym okolicznikowym
- przeciwstawne - z podrzędnym dopełniaczowym
- z podrzędnym przydawkowym
2. Orzeczenie
a)
- Bez orzeczenia nie ma zdania
- Orzeczenie określa czynność, stan albo właściwość podmiotu
- Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? W jakim stanie on się znajduje
b) rodzaje orzeczenia:
- czasownikowe- wyrażone czasownikiem w formie osobowej np. Kasia lubi czytać
- imienne- składa się z łącznika (być, zostać, stać się w formie osobowej) i orzecznika (który może być różnymi częściami mowy)
3. Podmiot
a)
- Podmiot wskazuje na cechę, czynność, stan lub przedmiot o którym mówimy w orzeczeniu.
- Pytania podmiotu to pytania mianownika (kto? co?) i dopełniacza (kogo? czego?)
- jest nadrzędną częścią zdania, pozostaje w związku głównym, z orzeczeniem tworzą tzw. związek zgodny
b) Rodzaje podmiotu:
- gramatyczny - podmiot wyrażony w mianowniku
- logiczny - podmiot w dopełniaczu
- domyślny - domyślamy się go na podstawie kontekstu lub formy orzeczenia)
- szeregowy - np. Kasia i Tomek
- występuje również zdanie bezpodmiotowe np. kłuje mnie w boku, mdli mnie, było mi smutno
c) Przykłady podmiotu:
- Ptaki ćwierkają (mianownik)
- On poszedł po kurtkę (zaimek rzeczowy)
- Sumiennie to dokładnie (przysłówek)
- „Od” jest przyimkiem (przyimek)
- „Cztery” jest liczbą (liczebnik)
- Palący wyszedł z przedziału dla niepalących (imiesłów przymiotnikowy czynny)
- Żyć to pracować (bezokolicznik)
- Ślepy prowadził kulawego
- „A” to spójnik (spójnik)
- „Jeszcze Polska nie zginęła” jest hymnem państwowym (podmiot wyrażony całym wypowiedzeniem)
4. Przydawka - to każde określenie rzeczownika.
- Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? ile? czego? z czego?
a) rodzaje przydawek:
- przymiotna - oznacza jakość przedmiotu, właściwość, dająca ująć ilościowo, albo przynależność przedmiotu do kogoś lub czegoś. Wyrażona jest przymiotnikiem np. skórzane buty, zaimkiem przymiotnym np. moje pióro, liczebnikiem np. pięć jabłek, imiesłowem przymiotnikowy np. kobieta pracująca
- rzeczowna- oznacza jakość lub odrębność i jest wyrażona rzeczownikiem w tym samym przypadku co rzeczownik określany np. król Batory, rzeka Brda
- dopełniaczowa - określa jakość przedmiotu lub przynależność do posiadacza, jest wyrażona rzeczownikiem w dopełniaczu bez względu na przypadek rzeczownika określanego np. dom brata, powieścią Sienkiewicza
- przyimkowa - określa jakość przedmiotu przez wskazanie materiału, z którego jest on sporządzony przez wskazanie materiału przez wskazanie funkcji lub przeznaczenia materiału i służy wyodrębnieniu przedmiotu określanego np. Indianin z blizną, dojście do zgody
5. Okolicznik - jest to część zdania, która określa czasownik, mówi o okolicznościach, w jakich zachodzi czynność lub stan wyrażony przez ów czasownik. Okoliczniki mogą określać także przymiotnik, przysłówek, liczebnik lub zaimek, nie określa rzeczownika. Okoliczniki są wyrażone:
- przysłówkiem
- wyrażeniem przyimkowym, zaimkiem przysłownym, rzadziej bezokolicznikiem lub rzeczownikiem w przypadku zależnym.
| nazwa | pytanie | co określa | przykład |
|---|---|---|---|
| okolicznik czasu | kiedy? jak dawno? jak często? odkąd? | czas (wykonywanej czynności) | Wieczorem wstałem. Od dawna choruję.Do rana czuwałem |
| okolicznik miejsca | gdzie? skąd? dokąd? którędy? | miejsce | Wyjechali do Paryża. |
| okolicznik sposobu | jak? w jaki sposób? | sposób wykonywania czynności | Szedł szybko.Mówił szeptem. |
| okolicznik przyczyny | dlaczego? z jakiego powodu? z jakiej przyczyny? przez co? za co? | przyczynę czynności lub stanu | Umierali z głodu.Umarł wskutek choroby. |
| okolicznik celu | po co? w jakim celu? | cel wykonywanej czynności | Pójdę po zakupy.Wybrali się na przedstawienie. |
| okolicznik stopnia i miary | jak? jak bardzo? jak długo? ile? o ile? ile razy? | stopień natężenia czynności lub stanu albo ich właściwości | Pracował cały rok.Pozostało im jeszcze kawał drogi.Kochał ją nad życie. |
| okolicznik warunku | pod jakim warunkiem? w jakim wypadku? | warunek konieczny do jakiejś czynności | W razie deszczu zostaniemy. Wykonam to na twoje polecenie. |
| okolicznik przyzwolenia | mimo co? mimo czego? wbrew czemu? na przekór czemu? | okoliczności, które powinny przeszkodzić jakiejś czynności, ale tego nie uczyniły | Festyn odbył się pomimo złej pogody.Wbrew tradycji nie ubierzemy choinki. |
| okolicznik względu | pod jakim względem? ze względu na co? na podstawie czego? według czego? | wskazuje dokładnie na zasięg czynności wymienionej w zdaniu | Poszedłem ze względu na ciebie.Ukarano go na podstawie regulaminu. |
| okolicznik akcesoryjny (okoliczności towarzyszącej) | wśród jakich okoliczności? | uboczne cechy jakiejś czynności lub stanu, niezwiązane z czasem, miejscem i sposobem | Znalazłem drzwi po omacku.Szli wśród burzy. |
6. Dopełnienie - jest to część mowy, która określa najczęściej czasownik, ale także przymiotnik, przysłówek lub liczebnik porządkowy.
- Odpowiada na pytania przypadków zależnych (wszystkich poza mianownikiem i wołaczem)
- Wyróżniamy dopełnienie bliższe i dalsze:
- Bliższe to np.
Paweł naprawił samochód (strona czynna) Samochód został naprawiony przez Pawła (strona bierna)
Dopełnienie bliższe to takie, które w zdaniu przekształconym ze strony czynnej na
bierną staje się podmiotem.
- Każde inne dopełnienie, które tego warunku nie spełnia, nazywane jest dalszym
Tęsknię za ojczyzną. Cieszę się twym prezentem. Walczy o słuszną sprawę. Marek uniknął nieszczęścia.
- Dopełnienie jest wyrażone: rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym (także częścią mowy pełniącą funkcję rzeczownika) np. Tęsknię za tobą. Pomóż mi odrobić lekcje. Dostałam piątkę.
- Dopełnienie może oznaczać narzędzie lub materiał służący do wykonywania czynności np. Piszę piórem. Handluję zbożem
sprawcę czynności lub stanu np. Zostałem zganiony przez przełożonego. Martwię się twym postępowaniem
przedmiot, na który działa dana czynność lub który jest produktem czynności np. Chirurg operuje chorego. Podziwiam jej sylwetkę. Czytam gazetę. Żyję tylko dla ciebie.
- Dopełnienie może wskazywać: przedmiot towarzyszący czynności lub stanowi np. Idę z Beatą wspólnika czynności lub stanu np. Pojednał się z wrogiem. Pokłócił się z sąsiadem
ZDANIA ZŁOŻONE WSPÓŁRZĘDNIE I PODRZĘDNIE
1. Zdanie złożone współrzędnie
a) zdanie łączne
Sławek poszedł do sklepu i kupił czekoladę
_______..........._______
b) zdanie przeciwstawne
Sławek poszedł do sklepu, ale nic nie kupił
-------->............. <-------
c) zdanie rozłączne
Sławek pójdzie do sklepu albo posprząta pokój
--------<.............>---------
d) zdanie wynikowe
Sławek poszedł do sklepu, więc kupił czekoladę
-------->..............>---------
e) zdanie włączne (inaczej synonimiczne) - w nim zazwyczaj 2 zdanie składowe inaczej ujmuje treść zawartą w 1 zdaniu
2. Spójniki charakterystyczne dla zdań złożonych współrzędnie:
- zdania łączne: i, oraz, ani, ni, jak, również, tudzież
- zdania przeciwstawne: ale, lecz, jednak, natomiast, a
- rozłączne: albo, lub, bądź, czy
- wynikowe: więc, toteż, zatem, dlatego
3. Zdania złożone podrzędnie
a) Sławek poszedł do sklepu, | żeby kupić cukier
____1 nad
|_____ 2 pod
b) Kiedy zapadł zmrok, | wróciliśmy do domu
____2 nad
1 pod ____|