Oświecenie obejmuje w Polsce okres od drugiej poł. XVIII w. do ok. 1830 r.. W tym czasie, walka zmierzała do ograniczenia swobód i wolności szlacheckiej. Kulturze i ludziom oświecenia przyszło walczyć jednocześnie z sarmatyzmem i konserwatyzmem szlacheckim oraz z zagrożeniem bytu państwowego.
Rozwój publicystyki najwybitniejszych nauk
Działalność najwybitniejszych twórców oraz uczonych przypada na okres obejmujący lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795). Liczni pisarze, poeci, działacze polityczni, a także ludzie parający się nauką, to głównie „oświeceni” duchowni. Ich kulturotwórcza rola wyrażała się tym, iż czerpiąc z myśli europejskiego racjonalizmu i krytycyzmu, trafiającgo do Polski głównie z Niemiec, tworzyli dzieła literackie i inne, ale – polskie i oryginalne.
Ważny horyzont intelektualny nakreślała walka o „naprawę” państwa, o przywrócenie właściwej miary patriotyzmowi i słowu polskiemu. Był to okres działalności tych, którzy dokonali przełomu oświeceniowego w kulturze polskiej. Doniosła rola w dziele „naprawy Rzeczypospolitej” przypadła w tym okresie publicystyce. Ignacy Krasicki (3.II.1735-14.III.1801), biskup, publicysta i największy poeta doby Stanisława Augusta, „książę poetów polskich”, kapelan królewski. Po kazaniach drukowanych w latach 1764-1765, działalność literacką rozpoczął jako współpracownik „Monitora” (cały rocznik 1772 wyłącznie autorstwa Krasickiego) i „Zabaw przyjemnych i pożytecznych”. Szerokie powodzenie osiągnął powieścią utopijno-dydaktyczną pt. ”Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Krasicki wydrukował „Hymn do miłości ojczyzny”. Czasopisma te stanowiły swoistą „szkołę” polskiej literatury oświeceniowej. Pisali w nich, bowiem Adam Kazimierz Czartoryski, ksiądz Franciszek Bohomolec, ksiądz Adam Naruszewicz, biskup Ignacy Krasicki i wielu innych. Adam Kazimierz Czartoryski (1734-1823), w 1766 r. objął dowództwo Szkoły Rycerskiej do r. 1792., w latach 1775-1780 był członkiem Komisji Edukacyjnej. Wybitny znawca i miłośnik teatru, dążył do postawienia sceny rodzimej na wyższym poziomie. Ogłosił „Katechizm moralny dla uczniów Korpusu kadetów” (1774); „Listy Doświadczyńskiego” (1782), w których pierwszy w Polsce omawiał kwestię wychowania kobiet. Adam Naruszewicz (1733-1796), poeta, historyk i biskup Polski. W latach 1770-1777 wraz z Albertandim redagował „Zabawy przyjemne i pożyteczne”, pierwsze polskie czasopismo literackie, gdzie drukował swe ody, sielanki, satyry, bajki i epigramaty. Naruszewicz położył największe zasługi jako historyk, ale i jako poeta odznaczał się w stosunku do poprzedzających go czasów saskich czystością stylu, wzorowanego na pisarzach francuskich, oraz gorącym patriotyzmem. Byli oni autorami bajek, listów poetyckich, poematów i satyr, jak Ignacy Krasicki, Franciszek Ksawery Dmochowski, Adam Naruszewicz czy Stanisław Trembecki. Inni, jak Tomasz Kajetan Węgierski, pisali pamflety, będące krytyką ówczesnych stosunków społecznych i politycznych („Sąd czterech ministrów”). W literaturze polskiej przeważała myśl społeczna i pedagogiczna. Trafnym dla niej wyrazem ekspresji była powieść edukacyjna. Uczyła ona gospodarności i humanizmu, nie zapominała poruszać problematykę tolerancji i patriotyzmu. Powieść ta łączyła szacunek do tradycji z postępową myślą oświeceniową. Szczególnym tego przykładem były powieści Krasickiego np. „Pan Podstoli”.
Działalność naukowa
Ogromne zasługi dla rozwoju nauki polskiej doby oświecenia położyli bracia Śniadeccy. Jan Śniadecki (1756-1830), znakomity polski matematyk, astronom, pedagog i filozof, kształcił się w Poznaniu, Krakowie, Niemczech, Holandii, Paryżu i w Anglii. Od roku 1781 profesor matematyki i astronomii, założyciel i pierwszy dyrektor obserwatorium astronomicznego w Krakowie. Od roku 1801 członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. Odnowił nauki ścisłe w Polsce - ich metody starał się stosować do wszystkich dziedzin, m.in. do literatury. Główne dzieła: „O nauk matematycznych początku, znaczeniu i wpływie na oświecenie powszechne” (1781 r.), „Rachunku algebraicznego teoria przystosowana do linii krzywych” (1783 r.). Był autorem głośnej rozprawy „O Koperniku”. Napisał jeszcze wiele dzieł o tematyce filozoficznej, matematycznej i astronomicznej. Kontynuował tradycje nauki polskiej. Jego brat Jędrzej Śniadecki (1768-1838), znakomity polski przyrodnik, filozof, chemik, lekarz i pedagog, był jednym z największych uczonych swego czasu. Odznaczał się szerokością poglądów i pięknem stylu pisarskiego. Kształcił się w Krakowie, Włoszech i Anglii. Od roku 1801 członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. Był autorem pionierskiego dzieła „Teoria jestestw organicznych”, w którym wyjaśniał istotę życia poprzez wykładnię procesów biochemicznych.
Rozwijało się również przyrodoznawstwo, w wyniku, czego powstał wówczas pierwszy „Dykcjonarz roślinny” autorstwa Krzysztofa Kluka. Naukami ekonomicznymi zajmowali się natomiast fizjokraci A. Popławski i H. Strojnowski.
Rozwój instytucji kulturalnych
Zasadniczym początkiem rozwoju instytucji życia kulturalnego było otwarcie w Warszawie „Biblioteki Załuskich”, jednej z niewielu w Europie bibliotek publicznych. Ogniskowała ona życie umysłowe stolicy, prowadząc jednocześnie prace bibliograficzne i edytorskie.
Drugim ważnym wydarzeniem, o którym należy wspomnieć, było założenie przez prekursora polskiego oświecenia, Stanisława Konarskiego, „Collegium Nobilium” w roku 1740. Była to szkoła elitarna, wyłącznie dla młodzieży szlacheckiej. Charakteryzowała się nowoczesną myślą pedagogiczną, kształceniem wszechstronnym, a także wychowywaniem w duchu patriotyzmu i obywatelskiej troski o ojczyznę. Utworzenie tej szkoły zapoczątkowało reformę szkolnictwa, do której w następnych latach dołączyli jezuici.
W czasach stanisławowskich, zwanych tak nie tylko ze względu na panowanie króla, lecz także i jego rolę w inspirowaniu i popieraniu nowych tendencji, nastąpiła prawdziwa eksplozja ważnych przedsięwzięć i wydarzeń.
Przede wszystkim wspomnieć należy o ukazaniu się "Monitora", który rozpoczęto drukować w roku 1765. Wzorowany był on na angielskim „Spektatorze". Jego wydawanie finansował król, a czasopismo to stało się główną trybuną propagowania reform.
W pierwszym okresie redagował go Ignacy Krasicki, korzystając także z artykułów Bohomolca, Konarskiego, Czartoryskiego czy Naruszewicza. "Monitor" poruszał wiele bardzo aktualnych i różnorodnych tematów. W nowych, krótkich formach literackich, takich jak eseje, reportaże czy felietony autorzy krytykowali sarmackie zacofanie, postulowali nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica, brali w obronę mieszczan i chłopów, pisali o problemach gospodarczych i politycznych Polski, walczyli o tolerancję religijną i świecką edukację. Dyskretnie, by nie urazić szlacheckich czytelników, przemycali w swych wypowiedziach myśli i koncepcje Locke'a, Woltera i Rousseau. Zajmowali się także sprawami teatru i literatury oraz czystością języka potocznego. "Monitor" był swoistą szkołą oświeceniowej ideologii oraz dawał solidną zaprawę literacką przyszłym wybitnym pisarzom tej epoki. Ukazywał się przez 21 lat, lecz największą rolę odegrał w swych pierwszych trzech latach istnienia.
W tym samym roku, w którym ukazał się pierwszy numer "Monitora", otwarty został, z inicjatywy króla, pierwszy w Polsce teatr publiczny. Znajdował się on w Warszawie, a tworzyli dla niego tak wybitni twórcy, jak Bohomolec, Zabłocki czy Bogusławski. Zgodnie z hasłem "bawiąc - uczyć" sztuki teatralne służyły ukazywaniu właściwych postaw obywatelskich piętnując jednocześnie zachowania negatywne. Celował w tym zwłaszcza Franciszek Bohomolec, który ośmieszał i krytykował zabobony, przesądy i inne wady sarmackie, powierzchowne uleganie wpływom i modom zagranicznym, pisząc komedie antysarmacyjne i moralizatorskie.
Kolejną inicjatywą króla było założenie w roku 1765 Szkoły Rycerskiej, zwanej też Korpusem Kadetów.
Pierwszy rozbiór Polski (1772) przerwał działania obozu reformatorskiego i zahamował nieco oficjalne działania króla. Jednak nie ustawał on w swych działaniach i stworzył kolejną "instytucję" kulturalną, jeśli można w ten sposób wyrazić się o obiadach czwartkowych. Gromadziły one na Zamku najwybitniejszych poetów, publicystów i działaczy polskiego oświecenia, takich jak Konarski, Bohomolec, Naruszewicz, Wybicki, Zamojski, Trembecki i, rzadko goszczący w Warszawie, Krasicki. Obiady, na których przedstawiano w całości lub we fragmentach poważne dzieła literackie, na których odbywały się dyskusje i rozmowy dotyczące projektów reform, sprzyjały rozwojowi twórczości literackiej.
Nieoficjalnym organem prasowym obiadów czwartkowych stało się z czasem czasopismo literackie "Zabawy przyjemne i pożyteczne", którego redaktorem został Adam Naruszewicz. Na łamach tego pisma ogłaszali swe utwory najwybitniejsi poeci czasów stanisławowskich.
Królewski mecenat nie obejmował wyłącznie literatów, Stanisław August roztaczał też opiekę nad malarzami, architektami czy rzeźbiarzami. Sprowadzał do Polski wybitnych artystów, wyznaczając im stałe pensje i dodatkowo gratyfikując za wykonane prace. Stąd też obecność w kraju artystów tej klasy, co Merlini (Łazienki), Bacciarello (wnętrza Zamku Królewskiego), Canaletto (cykl widoków Warszawy) czy Vogel (liczne akwarele).
Stanisław August z pasją oddawał się też kolekcjonerstwu, gromadząc ryciny, obrazy, stare monety i medale. Polecił też, by wykonywano gipsowe i marmurowe kopie słynnych rzeźb. Jego zbiory stały się zaczątkiem wielu późniejszych kolekcji muzealnych, a za przykładem króla poszło wielu magnatów i bogatych mieszczan.
Przykładem naśladowania działania króla może być mecenat Czartoryskich, którzy w Puławach stworzyli nowy typ magnackiego mecenatu artystycznego i literackiego. Byli nie tylko mecenasami twórców, lecz także sami aktywnie tworzyli. W Puławach tworzył m.in. Franciszek Kniaźnin, tu kształtowała się osobowość młodego Niemcewicza. Prace literackie pochłonęły także księcia Adama Kazimierza, a księżna Izabela patronowała powstaniu sentymentalnego parku w stylu angielskim (odznaczał się on naturalnym, nieuporządkowanym krajobrazem, w którym dostrzec można było m.in. prawdziwe wiejskie chaty).
Król nie ograniczał się wyłącznie do patronowania artystom, na jednym z obiadów czwartkowych ogłosił projekt przekazania majątku po zlikwidowanym przez papieża zakonie jezuitów na rzecz planowanej Komisji Edukacji Narodowej. Sejm Delegacyjny, który w roku 1773 zatwierdził traktat rozbiorowy, powołał jednocześnie do życia Komisję Edukacji Narodowej, powierzając jej całokształt prac, związanych z organizacją szkolnictwa. Było to w ówczesnej Europie rozwiązanie pionierskie, nie mające nigdzie swego pierwowzoru ani odpowiednika. KEN zreformował Akademię Wileńską i Krakowską, nadając im równocześnie nazwy odpowiednio Szkoły Głównej Litewskiej i Koronnej. Podlegały im szkoły średnie - wydziałowe i podwydziałowe, a tym z kolei szkoły elementarne.
Powołano też „Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych”, które zajmowało się zaopatrywaniem szkół w podręczniki dostosowane do nowego, zreformowanego programu nauczania. Program ten, wyrastający z oświeceniowego racjonalizmu i empiryzmu, zmierzał do wykształcenia i wychowania obywateli umiejących godzić szczęście indywidualne z dobrem zbiorowości, zdolnych do obrony ojczyzny i do pracy dla niej, tolerancyjnych i odrzucających stare przesądy i uprzedzenia stanowe.
Ogół zjawisk, które doprowadziły do trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej jest szeroko znany i nie ma istotnej przyczyny, by o nich opowiadać. Należy wspomnieć jednak, iż po roku 1795 pojawiła się jeszcze jedna ważna instytucja kulturalna, jaką było niewątpliwie „Towarzystwo Przyjaciół Nauk”. Powstało ono w roku 1800. Główny nacisk w jego działalności położony został na rozwój nauki i literatury, mający dowieść żywotności i trwałości narodu brutalnie pozbawionego praw do własnej świadomości i niepodległości. Towarzystwo to skupiało czołowych polskich uczonych, pisarzy i mecenatów. Za swe zadanie stawiało zachowanie ojczystej mowy i historii oraz poznanie umiłowanej ziemi ojczystej i wszystkich jej skarbów i tajemnic.
Teatr Narodowy
Założony przez króla Stanisława Augusta w 1765 roku w Warszawie. Pierwszym jego dyrektorem był Franciszek Bohomolec Początkowo tylko jako zebrany zespół aktorów. Pierwsza premiera, 19 listopada 1764 roku – komedia "Natręci" Józefa Bielawskiego (późniejszego dyrektora). Zespół grał w tzw. Operalni, potem w pałacu Radziwiłłów. W 1779 roku zespół przeniósł się do nowo wybudowanego na pl. Krasińskich przez Franciszka Ryksa budynku, który zaczęto potocznie nazywać Teatrem Narodowym. W roku 1790 Wojciech Bogusławski objął dyrekcję i nastąpił największy rozwój w dziejach sceny. Sam Bogusławski zyskał miano "ojca teatru narodowego". W 1810 roku Teatr Narodowy przeszedł w ręce Dyrekcji Rządowej. Po upadku Księstwa Warszawskiego, pod rosyjskim zaborem, przedstawienia zamieniały się w istną manifestację, a cenzura zawsze próbowała wytropić przejawy patriotyzmu. Pierwszy raz zanikła nazwa Teatr Narodowy, był to skutek powstania listopadowego.
Kuźnica Kołłątajowska
Kuźnica Kołłątajowska to grupa działaczy społecznych i politycznych oraz publicystów i literatów z okresu Sejmu Czteroletniego, stanowiących lewicę tzw. obozu reform. Nazwa pochodzi stąd, że była ona skupiona wokół Hugona Kołłątaja. Kuźnica dążyła do pozyskania szerokiej opinii publicznej dla skrzydła reformatorskiego w Sejmie, upowszechniła hasła Wielkiej Rewolucji Francuskiej, w pamfletach krytykowała przywileje stanowe i stosunki feudalne. Czołowe postacie Kuźnicy Kołłątajowskiej to: Franciszek Salezy Jezierski, Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Zabłocki, J. Majer, F. Jelski, Tomasz Maruszewski, Jan Dembowski, K. Konopka .
Szkoła Rycerska
Szkoła Rycerska zwana także Akademią Szlachecką Korpusu Kadetów, była pierwszą w Rzeczypospolitej szkołą państwową, założoną w Warszawie w 1765r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Utrzymywana przez skarb koronny i litewski, przeznaczona była głównie dla ubogiej młodzieży szlacheckiej. Miała za zadanie przygotowywać młodzież do służby wojskowej i do urzędów cywilnych, wychowując ją w duchu miłości, patriotyzmu i poświęcenia dla kraju. Nauka trwała 4 lata kształcenia ogólnego wraz z nauką języków obcych i 2 lata zawodowego, uzupełniane jazdą konną, szermierką itp.. Kadrę pedagogiczną tworzyli w części oficerowie wykładający teorię i prowadzący ćwiczenia wojskowe, w części - profesorowie realizujący program obejmujący historię, geografię, prawo, ekonomię, języki nowożytne. Komendantem Szkoły Rycerskiej był książę Adam Kazimierz Czartoryski, także autor „Katechizmu Kadeckiego” (przeznaczonego dla uczniów, zbioru wskazań z zakresu etyki indywidualnej i obywatelskiej). Do nadania szkole charakteru narodowego przyczynił się jej pierwszy dyrektor nauk, Anglik - J. Lind, metody dydaktyczne udoskonalił jego następca, profesor matematyki, Wirtemberczyk - Ch. Pfleiderer. O zapewnienie bytu i przetrwanie szkoły walczył jej ostatni dyrektor, Gdańszczanin - M. Hube. Przez szkołę przeszło ok. 650 uczniów. Część z nich wzięła udział w powstaniu kościuszkowskim w 1794r.. Do jej wychowanków należeli, m.in.: T. Kościuszko, J. Jasiński, M. Hauke, J. Ursyn Niemcewicz, K. Kniaziewicz, J. Sowiński. Szkoła została rozwiązana decyzją władz zaborczych 30. XI. 1794 r.
Komisja Edukacji Narodowej
W latach siedemdziesiątych XVIII w. powstał w Polsce oryginalny i nowoczesny system oświatowy. Był on dziełem wielkich reformatorów tej doby - Hugo Kołłątaja, Ignacego Potockiego, Andrzeja Zamoyskiego, Grzegorza Piramowicza – członków Komisji Edukacji Narodowej.
Hugo Kołłątaj (1750-1812), znakomity polski publicysta, polityk i pedagog, kształcił się w Krakowie, Wiedniu i Włoszech, od 1776 r. jeden z najgorliwszych członków Towarzystwa Ksiąg Elementarnych; jako delegat Komisji edukacji zreformował w latach 1777-1780 Akademię Krakowską, której w latach 1783-1786 był rektorem. Główny współpracownik Czackiego przy organizacji Liceum Krzemienieckiego. Grzegorz Piramowicz (1735-1801), pedagog polski, w 1754 wstąpił do zakonu, gdzie pracował jako nauczyciel i kaznodzieja. W latach 1768-1770 przebywał jako wychowawca kasztelaniców lwowskich Potockich we Francji i Włoszech, zapoznał się gruntownie z najnowszymi zdobyczami nauki i wychowania i zaprzyjaźnił się z Ignacym Potockim, który wciągnął go do pracy w Komisji Edukacji Narodowej. Jako jej sekretarz rozwinął owocną działalność nad podniesieniem oświaty narodowej. Niezmiernie pracowity, trzeźwy, praktyczny, doskonały znawca pedagogii, stał się najużyteczniejszym pracownikiem Komisji, szczególnie w dziedzinie oświaty ludowej, której doniosłość umiał ocenić i jako sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych zapewnił jej pomyślny rozwój. Jest on twórcą „Ustaw Komisji Edukacji Narodowej” oraz wiekopomnego dzieła „Powinności nauczyciela”.
Głównym celem reformy systemu szkolnego było wychowanie prawego człowieka i obywatela. Hugo Kołłątaj – Członek Komisji Edukacyjnej zreformował Akademię, która jako Szkoła Główna Koronna miała czuwać nad kształceniem kadry dla niższych szczebli oświaty. Ksiądz rozbudował w niej katedry m.in. matematyki i pedagogiki.
Utworzona w 1773 r. Komisja Edukacji Narodowej ukształtowała nowy wzorzec nauczania. Tworząc wielostopniowy system edukacyjny w kraju, przyczyniła się do rozwoju oświaty w społeczeństwie. Zajęła się organizowaniem szkolnictwa pojezuickiego w Polsce, tworząc nowe placówki nauczania, poczynając od szkół parafialnych, poprzez podwydziałowe i wydziałowe, kończąc na wyższych uczelniach, zwanymi szkołami głównymi. Działacze Komisji Edukacji Narodowej opracowali nowe programy nauczania, kładąc w nich nacisk na opanowanie języka ojczystego, a także matematyki, geografii, historii i nauk przyrodniczych. Przez cały okres działalności Komisja Edukacyjna toczyła walkę o rzeczywiste cele, metody i treści nauczania młodzieży w duchu obywatelskim. Była pierwszym w Polsce ministerstwem oświaty.
Głównym inicjatorem przemian w dziedzinie kultury był król Stanisław August Poniatowski. Zgromadził wokół siebie najznakomitszych publicystów, poetów i pisarzy uczestniczących w słynnych „obiadach czwartkowych”.
Król objął swoim mecenatem malarzy, rzeźbiarzy i architektów. Włoski architekt Dominik Merlini zaprojektował oraz przebudował letnią rezydencję króla – Pałac Łazienkowski. Włoski malarz ozdobił wnętrza warszawskiego zamku malowidłami o treści historycznej. Był także autorem wielu portretów.
Cała twórczość publicystyczna, literacka i naukowa doby oświecenia stała się czynnikiem utrzymania tradycji narodowej wówczas, gdy zabrakło Polski, a ojczyzną był język i mowa. Szkoły Komisji Edukacji Narodowej wykształciły i wychowały pokolenie, które będąc otwarte na postępowe osiągnięcia myśli ludzkiej zachowało zarazem poczucie tożsamości narodowej. Była to spuścizna godna ludzi wielkiej miary doby oświecenia, z której naród polski czerpał dla podtrzymania swego życia kulturalnego po katastrofie rozbiorów
Muzyka
Podobnie jak w sztuce i literaturze, mnogość terminów dotyczących XVIII w. w muzyce zaciemnia obraz, dość w gruncie rzeczy jednolity. Barok, galant, rokoko, muzyka klasyczna od Lully'ego po Mozarta różnią się szczegółami technicznymi, konstrukcyjnymi i innymi, nieistotnymi dla zwykłego miłośnika muzyki. Klasyfikacja ta zresztą pozbawiona stałych kryteriów - dworska muzyka rokokowa różnić się ma od mieszczańskiego stylu galant tylko oceną jej roli społecznej, dość zresztą schematyczną. Tymczasem to, co w muzyce tej istotne, łączące ją z twórczością Woltera i Sade'a, Tiepo-la i Gainsborougha, to lekkość i żywość, zmysłowość i żartobliwość, również, jeśli — jak w muzyce Georga Friedricha Haendla i czasami Johanna Sebastiana Bacha — służyć ma jako podkład do funkcji religijnych czy dzieł heroicznych. Nawet jeden z największych sporów muzycznych epoki, w połowie stulecia, między „bufonistami" (zwolennikami włoskiej opery buffo) a „antybufonistami", którym patronował Jean Philippe Rameau, zwolennikami francuskiej „tragedii lirycznej", mieści się całkowicie w ramach tego samego systemu skojarzeń, tego samego stylu przeżywania — percepcji traktowanej jako przyjemność i rozrywka bez celów ubocznych. Terminy szczegółowe podatne są dla scharakteryzowania poszczególnych szkół mieszczących się w jednym stylu. I tak Jean-Baptiste Lully, twórca dworskich oper i muzyki do dzieł Corneille'a czy Moliera, zapowiada już pojawienie się na dworze wersalskim rokokowych mistrzów klawesynu — Frangois Couperina i Jeana Phihppe'a Rameau. Natomiast Domenico Scarlatti i rudy ksiądz z Wenecji Antonio Vivaldi stoją u narodzin lekkiego, żywego i żartobliwego galanta; z Vivaldim przenika on do Niemiec. W tym kraju kulminują prócz tego własne tradycje muzyki organowej, kościelnej, której lekką, elegancką, koronkową budowę nada Jan Sebastian Bach, a do arystokratycznych gustów publiczności londyńskiej, lubiącej heroizowanie, przystosuje w swych oratoriach Georg Friedrich Haendel. Łączą się z nimi formy swobodniejsze: angielska mieszczańska opera balladowa wpływa na powstanie niemieckiej śpiewogry. Na tym tle wyrośnie wielka twórczość wiedeńskich klasyków: pogodne dzieła Josepha Haydna oraz zmysłowy czar utworów Wolfganga Amadeusza Mozarta. Częściowo tylko należy tu włączyć twórczość Ludwiga van Beethovena, który zwłaszcza w swych nieparzystych symfoniach daje muzykę rewolucyjną i monumentalną, będącą dźwiękowym odpowiednikiem twórczości wielkich romantycznych buntowników.
Termin „Oświecenie”
Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach jako o "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji), wieku "oświeconym" lub "epoce świateł". Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne.
Ramy czasowe epoki
W Polsce oświecenie zaczęło się około roku 1740, kiedy to założono Collegium Nobilum. Właściwy rozwój przypada na lata 1764-1795. W 1747 roku Załuscy założyli bibliotekę publiczną. W 1749 Stanisław Leszczyński napisał dzieło pt. "Głos wolny wolność ubezpieczający", dotyczące liberum veto. Domagał się poprawy bytu ludzi, wzmocnienia administracji. Stanisław Konarski napisał "O skutecznym rad sposobie", w którym prowadzi rozważania o Sejmie. Proponuje usunięcie liberum veto i wprowadzenie zasady większości głosów. W roku 1765 założono Teatr Publiczny w Warszawie. Powstała też Szkoła Rycerska, która miała przygotować młodych ludzi do służby wojskowej. Absolwentami zostali później: J.Jasiński, T.Kościuszko, J.U.Niemcewicz. Szkołą kierował książę Adam Czartoryski. Zaczął wychodzić "Monitor", którego redaktorami byli:Czartoryski, Krasicki, Bohomolec. Czasopiśmiennictwo odgrywało znaczną rolę w oświecaniu ludzi epoki. Wychodziło też pismo pt. "Zabawy przyjemne i pożyteczne", w którym drukowali swe utwory: Krasicki, Naruszewicz, Zabłocki. W 1773 r. powstała KEN. Powodem powstania KEN była likwidacja zakonu jezuitów. Przyznała prawo do nauki wszystkim dzieciom. Dokonano reformy Uniwersytetów w Wilnie i w Krakowie. Ogromny wpływ miały działania króla Stanisława Poniatowskiego, który próbował dźwignąć kraj z upadku. Przyczynił się on do rozwoju kultury i sztuki. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów i malarzy, których zapraszał na słynne obiady czwartkowe. W literaturze rozwijały się trzy prądy: klasycyzm - nawiązywał do literatury starożytnej, posługiwał się motywami mitologicznymi, cenił tragedię i epos, język powinien być zrozumiały; sentymentalizm - opisywano przeżycia wewnętrzne, ludzkie uczucia, by silniej oddziaływać na odbiorcę; rokoko-odrzucał dydaktyzm, utwory powinny być tworzone dla przyjemności. W sztuce rozwijał się klasycyzm. W okresie tym tworzyli Canaletto i Bacciarelli.
Oświecenie – publicystyka
Główną ideą oświecenia był krytycyzm wobec instytucji politycznych i społecznych, Kościoła i dotychczasowego systemu nauczania. Postawę tę wspierały prądy filozoficzne, a więc racjonalizm, który przywiązał szczególną wagę do roli rozumu w poznaniu prawdy, oraz empiryzm kładący nacisk na doświadczenie. Epokę cechował optymizm poznawczy, wiara w poznanie praw rządzących światem i społeczeństwem oraz możliwości przekształcanie stosunków społecznych. Takie podejście determinowało potrzebę powszechnego nauczania i kształtowania postaw utylitarnych, zaangażowania w pracę dla dobra zbiorowości. Również ważnym hasłem epoki, wprowadzonym przez Rosseau, była obrona praw człowieka i jego dążenie do szczęścia (zgodnie z naturą).
Ludzie oświecenia już w Polsce saskiej podjęli walkę o reformy. Pierwszym był Stanisław Konarski, który już w latach czterdziestych XVIII w. przeprowadził reformę szkół pijarskich, za co król Stanisław August Poniatowski kazał ku jego czci wybić medal z napisem "Sa pere auso" (Temu, który odważył się być mądrym). We wczesnej fazie oświecenia z propozycjami reform państwowych wystąpili dwaj publicyści, Stanisław Leszczyński w rozprawie "Głos wolny wolność ubezpieczający" i ks. St. Konarski w dziele "O skutecznym rad sposobie". Pierwszy domagał się ograniczenia liberum veto, zwalczał poddaństwo osobiste chłopa. Konarski przede wszystkim podjął problem polskiego parlamentu. Uważał, że liberum veto należy ograniczyć do pojedynczej ustawy.
Pierwszy rozbiór Polski był autentycznym wstrząsem dla narodu i kazał zastanowić się nad źródłami nieszczęść. Najbujniej rozwinęła się publicystyka w okresie Sejmu Czteroletniego. Twórcy jej dążyli do naprawy państwa, reform społecznych, proponowali koncepcję społeczeństwa na zasadzie prawa człowieka do indywidualnego szczęścia, dobra narodu, humanitaryzmu wobec chłopów, oraz idei wolności, równości i braterstwa.
Najwybitniejszymi pisarzami w drugiej połowie XVIII w. byli Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj i Franciszek Salezy Jezierski. Staszic w dziełach "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" i "Przestogi dla Polski" sformułował program naprawy państwa w duchu reform oświeceniowych. Przywiązywał dużą wagę do wychowania młodzieży i przygotowania jej do użytecznej pracy dla kraju. W sprawach politycznych opowiedział się za zniesieniem liberum veto i za dziedzicznością tronu. żądał wprowadzenia do sejmu przedstawicieli miast, postulował wzmocnienie i unowocześnienie armii, na której utrzymanie szlachta miała płacić podatki w zależności od posiadanej ziemi. Staszic uważał, że dramatyczny los chłopa wymaga natychmiastowej poprawy, proponował zamienić pańszczyznę na czynsz lub tzw. "pracę wydziałową", czyli robotę na gruncie pańskim w ściśle określonym zakresie. Był rzecznikiem uprzemysłowienia państwa, rozwoju miast i handlu oraz poniesienia obywatelskiej rangi mieszczaństwa. Źródła nieszczęść narodowych widział w magnatach: "Z samych panów zguba Polaków". Oni, zdaniem autora, zniszczyli szacunek dla prawa, wprowadzili obce wojska do kraju, oni na sejmikach uczyli szlachtę zdrady, podstępu, prywaty i przekupstwa. Inwektywy przeciwko panom są przykładem pasji pisarskiej Staszica, który przemawia językiem oburzenia, goryczy, wstydu.
Hugo Kołłątaj, który był najczujniejszym działaczem Stronnictwa Patriotycznego, swoje poglądy polityczne wyłożył w dziele "Do Stanisława Małachowskiego ... Anonima listów kilka" oraz w "Poprawie politycznym narodu polskiego". Zawarł w nich projekt reform ustrojowych. Podobnie jak Staszic chciał znieść liberum veto, wypowiadał się za wprowadzeniem ogólnego opodatkowania, żądał praw dla mieszczan i przedstawicielstwa tego stanu w parlamencie, domagał się wolności chłopów.
Franciszek Salezy Jezierski wyróżnia się radykalizmem poglądów W "Katechizmie o tajemnicach rządu polskiego", w formie pytań i odpowiedzi, w niezwykle ironicznym i zjadliwym tonie mówi, że chłop nie jest człowiekiem, ale rzeczą własną szlachcica. Oburz się na uprzywilejowanie szlachty, żąda praw dla mieszczan.
Wieloletni wysiłek działaczy patriotycznych i publicystów dał w efekcie Konstytucję 3 maja. Wprawdzie nie uratowała ona niepodległości, ale była świadectwem przemiany postawy narodu.
Oświecenie – literatura
Literatura tego okresu stała się istotnym czynnikiem kształtowania nowoczesnej świadomości narodu, wychowywała czytelników w duchu obywatelskim, patriotycznym i humanitarnym; król Stanisław August Poniatowski realizował program „oświecenia sarmatów”, któremu były podporządkowane tworzone czasopisma („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”), instytucje (Teatr Narodowy, Komisja Edukacji Narodowej, obiady czwartkowe); najpilniejszym wykonawcą programu króla był A. Naruszewicz, autor oczyszczonej z legend Historii narodu polskiego; podstawowy nurt literatury związany z klasycyzmem zapoczątkowały wystąpienia o odnowę języka narodowego (S. Konarski), wzrost świadomości estetycznej (rozprawy teoretyczne F.N. Golańskiego, F. Karpińskiego, adaptacja Sztuki poetyckiej N. Boileau, dokonana przez F.K. Dmochowskiego); najwybitniejszym reprezentantem epoki stał się I. Krasicki, twórca pierwszej nowożytnej powieści polskiej (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki), autor Bajek, Satyr, poematów heroikomicznych; tendencje libertyńskie ujawniła poezja S. Trembeckiego i T.K. Węgierskiego; w latach 80. wyodrębnił się nurt poezji lirycznej, związanej z sentymentalizmem (F.D. Kniaźnin, „poeta serca” F. Karpiński) lub rokokiem (J. Szymanowski - teoretyk); nastąpił rozwój rodzimej komedii satyrycznej i obyczajowej, pod koniec epoki też politycznej (F. Bohomolec, F. Zabłocki, J. Ursyn Niemcewicz, W. Bogusławski); ożywienie życia politycznego w dobie Sejmu Wielkiego, Targowicy i insurekcji kościuszkowskiej wpłynęło na rozkwit reformatorskiej literatury politycznej (S. Staszic, H. Kołłątaj, F.S. Jezierski), rewolucyjne idee polskich jakobinów najpełniej oddała poezja J. Jasińskiego. Po utracie niepodległości dziedzictwo czasów stanisławowskich przejęło Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie i Towarzystwo Szubrawców w Wilnie; przedstawiciele klasycyzmu postanisławowskiego podjęli próbę stworzenia narodowej tragedii (Barbara Radziwiłłówna A. Felińskiego), poematu (Ziemiaństwo K. Koźmiana), kodyfikacji poglądów estetyczno-literackich (L. Osiński); w nurcie sentymentalnym tworzyli m.in.: K. Brodziński, M. Wirtemberska, poeci legionowi - J. Wybicki, C. Godebski; tendencje preromantyczne przejawiły się m.in. w poetyce „grozy” w powieści i dramacie, w poezji mesjanistycznej (Niemcewicz, J.P. Woronicz); rozkwit krytyki literackiej i teatralnej (Towarzystwo Iksów) wyraził się w słynnym sporze klasyków z romantykami (K. Brodziński, Jan Śniadecki, L. Borowski).
