Zagadnienia maturalne z biologii

1. Klasyfikacja organizmów
Podstawy taksonomii
- Historyczne i współczesne systemy klasyfikowania organizmów
- Botanika i zoologia - klasyczne dziedziny biologii
- Metody badania rozwoju życia na Ziemi

2. Bakterie
Bakterie - pierwsze organizmy na Ziemi
- Powstanie komórek prokariotycznych
- Budowa komórki prokariotycznej
- Występowanie i rodowisko życia bakterii
- Systematyka współczesnych bakterii
- Funkcje życiowe i ekologia bakterii
- Podstawowe funkcje życiowe bakterii (odżywianie, oddychanie, rozmnażanie się)
- Rola bakterii w cyklach biogeochemicznych węgla i azotu

3. Wirusy Budowa i natura wirusów
- Budowa i klasyfikacja wirusów
- Niektóre choroby wirusowe rolin, zwierząt i ludzi
- Przebieg infekcji wirusowej
- Wirusy w wietle współczesnych badań naukowych
- Różne pogl±dy na temat pochodzenia wirusów
- Budowa komórki eukariotycznej
- Budowa komórki eukariotycznej
- Porównanie budowy komórki rolinnej i zwierzęcej
- Komórka prokariotyczna a komórka eukariotyczna

4. Protisty Protisty - najprostsze organizmy eukariotyczne
Występowanie i rodowisko życia protistów
Niektóre procesy życiowe protistów (odżywianie, oddychanie, wydalanie, ruch. wrażliwoć)
Na pograniczu wiata rolin i zwierz±t - myksotrofy
Rozmnażanie i rozwój protistów
- Sposoby rozmnażania się protistów
- Proces izogamii, anizogamii i oogamii
- Cykle życiowe protistów
Przegl±d systematyczny i znaczenie protistów
- Przegl±d systematyczny
- Ogólnobiologiczne znaczenie protistów

5. Roliny telomowe. Ewolucyjny rozwój rolin telomowych
- Teoria telomowa
- Opanowanie rodowiska l±dowego przez roliny
- Główne szczepy rozwojowe rolin

6. Mszaki Mszaki - odrębna linia organowców
- Pochodzenie mszaków i rodowisko życia
- Budowa morfologiczna i anatomiczna mszaków
- Cykl rozwojowy mszaków
- Gametofit i sporofit mszaków
- Przemiana pokoleń mszaków - dominacja gametofitu
- Przegl±d systematyczny i znaczenie mszaków
- Przegl±d systematyczny mszaków
- Znaczenie mszaków w rodowisku
- Rola mszaków w obiegu wody w przyrodzie
- Gospodarcze znaczenie mszaków

7. Paprotniki
Paprotniki - właściwe organowce lądowe
- Budowa morfologiczna paprotników (organy wegetatywne i rozrodcze)
- Przystosowania paprotników do życia na lądzie
Tkanki organowców roślinnych
- Twórcze
- Stałe (okrywająca, wypełniająca, wzmacniająca, przewodząca)
- Tkanki roślinne a tkanki zwierzęce
Cykle rozwojowe paprotników
- Gametofit i sporofit paprotników
- Przemiana pokoleń paprotników - dominacja sporofitu
- Paprotniki jednako- i różnozarodnikowe
Przegląd systematyczny i znaczenie paprotników
- Przegląd systematyczny paprotników
- Ochrona gatunkowa paprotników
- Historyczne i współczesne znaczenie paprotników

8. Rośliny nasienne
Rośliny nasienne – sukces ewolucyjny na lądzie
- Funkcje i budowa korzenia:
- systemy korzeniowe,
- metamorfozy korzeniowe,
- symbiozy korzeniowe
- Funkcje i budowa pędu:
- metamorfozy łodygowe
- Funkcje i budowa liści:
- typy ulistnienia,
- budowa anatomiczna liścia,
- metamorfozy liściowe
Rozmnażanie się roślin nagozalążkowych
- Budowa organów rozrodczych roślin nagozalążkowych
- Zapylenie i zapłodnienie u roślin nagozalążkowych
- Cykl rozwojowy roślin nagozalążkowych
- Organy rozrodcze i cykl rozwojowy paproci nasiennych
Rozmnażanie się roślin okrytozalążkowych
- Budowa kwiatu roślin okrytozalążkowych
- Rodzaje kwiatów i kwiatostanów
- Zapylanie
- Podwójne zapłodnienie roślin okrytozalążkowych
- Cykl rozwojowy roślin okrytozalążkowych
- Bezpłciowe sposoby rozmnażania się roślin okrytozalążkowych
Nasiona i owoce - tajemnica sukcesu ewolucyjnego roślin nasiennych
- Powstawanie i budowa nasienia
- Rodzaje nasion
- Okres spoczynku; warunki kiełkowania nasion
- Powstawanie i rodzaje owoców
- Sposoby rozprzestrzeniania się roślin nasiennych
- Gospodarcze wykorzystanie nasion i owoców
Przegląd roślin nagozalążkowych
- Przegląd systematyczny roślin nagozalążkowych
- Charakterystyka gatunków krajowych
- Ochrona gatunkowa roślin nagozalążkowych
Przegląd roślin okrytozalążkowych
- Charakterystyka wybranych grup roślin okrytozalążkowych
- Ochrona gatunkowa roślin okrytozalążkowych
- Porównanie roślin jedno- i dwuliściennych
- Porównanie roślin nago- i okrytozalążkowych
Formy ekologiczne i zbiorowiska roślin nasiennych
- Formy biologiczne roślin nasiennych
- Charakterystyka wybranych form ekologicznych
- Charakterystyka wybranych zbiorowisk roślinnych (bór sosnowy, grąd, zbiorowisko roślin ruderalnych itp.)

9. Grzyby - plechowce lądowe
- Środowisko i tryb życia grzybów
- Poziomy organizacji budowy ciała grzybów (plechy jednokomórkowe, nitkowate i plek-tenchymatyczne)
- Strategie odżywiania się grzybów
Sposoby rozmnażania się grzybów
- Rodzaje rozmnażania bezpłciowego grzybów
- Strategie rozmnażania się płciowego
- Przemiana pokoleń wybranych grup grzybów (sprzężniaków, workowców i podstawczaków)
Przegląd systematyczny i znaczenie grzybów
- Systematyka grzybów:
- przegląd grzybów kapeluszowych,
- wademekum rozsądnego grzybiarza
- Biocenotyczne i gospodarcze znaczenie grzybów
- Ochrona gatunkowa grzybów
Porosty - organizmy dwuskładnikowe
- Środowisko życia porostów
- Morfologia i anatomia porostów
- Klasyfikacja porostów
- Porosty jako organizmy pionierskie
- Ochrona gatunkowa porostów

10. Gąbki - najprostsze zwierzęta wielokomórkowe
- Pochodzenie zwierząt wielokomórkowych
- Główne linie rozwojowe zwierząt
- Środowisko życia gąbek
- Budowa morfologiczna i anatomiczna gąbek
- Znaczenie ekologiczne i gospodarcze gąbek

11. Parzydełkowce - najstarsze zwierzęta tkankowe
- Środowisko życia parzydełkowców
- Plan budowy polipa i meduzy
- Budowa histologiczna parzydełkowców
- Przemiana pokoleń parzydełkowców
- Przegląd systematyczny parzydełkowców
- Ekologia parzydełkowców i ich znaczenie rafotwórcze

12.Płazińce Budowa i biologia płazińców wolnożyjących
- Pochodzenie zwierząt trójwarstwowych
- Systematyka płazińców
- Środowisko i tryb życia wirków
Budowa i biologia płazińców pasożytniczych
- Przystosowania przywr i tasiemców do pasożytnictwa
- Wybrane cykle rozwojowe tasiemców
- Profilaktyka chorób pasożytniczych
- Wybrane cykle rozwojowe przywr

13. Nicienie - zwierzęta schizoceliczne
Pochodzenie i cechy nicieni
- Morfologia i anatomia nicieni
Przegląd systematyczny nicieni
- Systematyka obleńców:
- cykle życiowe wybranych gatunków nicieni pasożytniczych
- Profilaktyka chorób wywołanych przez nicienie

14. Pierścienice
Pierścienice - zwierzęta celomatyczne
- Pochodzenie pierścienic
- Plan budowy pierścienic
- Cechy aromorfotyczne pierścienic
Przegląd systematyczny pierścienic
- Charakterystyka wieloszczetów, skąposzczetów i pijawek
- Ekologia pierścienic
- Znaczenie pierścienic w ewolucji zwierząt bezkręgowych

15. Mięczaki
- Budowa i biologia mięczaków
- Pochodzenie mięczaków
- Występowanie i środowisko życia mięczaków
- Budowa i biologia ślimaków, małży i głowonogów
- Przegląd systematyczny mięczaków
- Ekologia i znaczenie gospodarcze mięczaków

16. Stawonogi
Pochodzenie i radiacja adaptatywna stawonogów
- Pochodzenie stawonogów (w tym opanowanie środowiska lądowego)
- Środowisko życia stawonogów
- Morfologia i anatomia stawonogów
Biologia stawonogów
- Wzrost skokowy - linienie
- Rozwój prosty i złożony u stawonogów
- Opieka nad potomstwem
Przegląd systematyczny stawonogów
- Charakterystyka skorupiaków, pajęczaków, wijów oraz owadów
- Ekologia i znaczenie gospodarcze grup stawonogów ze szczególnym uwzględnieniem owadów
- Ochrona gatunkowa stawonogów

17. Strunowce
Charakterystyka ogólna strunowców
- Pochodzenie strunowców
- Główne linie radiacyjne strunowców
- Cechy charakterystyczne strunowców
- Zwierzęta pierwouste i wtórouste
Lancetnik - swoisty model strunowca
- Pozycja systematyczna lancetnika
- Morfologia i anatomia lancetnika
- Lancetnik jako swoisty „pierwowzór" strunowców

18. Kręgowce
Pochodzenie i ewolucja kręgowców
- Charakterystyczne cechy kręgowców
- Pochodzenie i drzewo rodowe kręgowców
- Ogólna systematyka kręgowców

19. Bezżuchwowce i ryby - kręgowce pierwotnie wodne
- Stanowisko systematyczne ryb i bezżuchwowców
- Morfologia i anatomia minoga
- Dwie linie rozwojowe ryb - chrzęstnoszkieletowe i kościste
- Przystosowania morfologiczne, anatomiczne i fizjologiczne ryb do życia w wodzie
- Przegląd systematyczny ryb
- Ekologia ryb - tarło i wędrówki ryb
- Przegląd gatunków krajowych ryb i ochrona gatunkowa
- Znaczenie gospodarcze ryb

20. Płazy
Płazy - kręgowce dwuśrodowiskowe
- Wyjście kręgowców na ląd (meandrowce)
- Wodno-lądowa strategia życiowa płazów
- Przystosowania morfologiczne, anatomiczne i fizjologiczne płazów do życia na lądzie
- Uzależnienie płazów w budowie i czynnościach życiowych od środowiska wodnego
- Rozród i rozwój płazów
- Przegląd krajowych gatunków płazów i ochrona gatunkowa
- Czynniki zagrażające płazom
- podaje systematykę płazów (PP)
- wymienia i omawia charakterystyczne cechy płazów (P)
- wymienia i rozróżnia gatunki podlegające ochronie prawnej (P) [E.E.]
- charakteryzuje wybrane gatunki płazów (PP)
- wymienia i omawia czynniki zagrażające płazom (P) [E.E.]
- wyjaśnia, dlaczego płazy stanowią obecnie jedną z bardziej zagrożonych wyginięciem grup organizmów (PP) [E.E.]

21. Gady
Pochodzenie i radiacja adaptatywna gadów
- Progresywne trendy ewolucyjne gadów:
- lokomocja,
- pokrycie ciała,
- gospodarka wodna,
- błony płodowe
- Radiacja adaptatywna gadów mezozoicznych (drzewo rodowe gadów)
- Hipotezy wyjaśniające wyginięcie gadów mezozoicznych
Budowa i biologia gadów współczesnych
- Przystosowania morfologiczne, anatomiczne i fizjologiczne gadów współczesnych do życia na lądzie
- Rozród i rozwój gadów
- Przegląd systematyczny gadów
- Ochrona gatunkowa gadów

22. Ptaki - władcy przestworzy
- Progresywne cechy ptaków związane ze zdolnością do lotu:
- skrzydła i pióra,
- szkielet i masa ciała,
- rozwój mózgu,
- mechanizm wymiany gazowej
- Stałocieplność ptaków
- Hipotezy wyjaśniające pochodzenie zdolności ptaków do aktywnego lotu
- Rozród i rozwój ptaków:
- strategie rozrodcze ptaków (gody, opieka nad potomstwem, gniazdowniki i zagniazdowniki),
- wędrówki ptaków
- Przegląd systematyczny ptaków
- Znaczenie biologiczne i gospodarcze ptaków
- Gatunki krajowe i ochrona gatunkowa

23. Ssaki
Tajemnica sukcesu ewolucyjnego ssaków
- Progresywne cechy ssaków:
- lokomocja,
- okrywa ciała i Stałocieplność,
- rozwój mózgu,
- łożysko
- Radiacja adaptatywna i drzewo rodowe ssaków
- Systematyka ssaków
Stekowce i torbacze
- Występowanie stekowców i tor-baczy
- Progresywne i prymitywne cechy stekowców
- Morfologia, anatomia i fizjologia torbaczy
Ssaki właściwe - najwyżej uorganizowane kręgowce lądowe
- Morfologia i anatomia ssaków właściwych
- Fizjologia ssaków
- Rozród i rozwój ssaków
- Opieka nad potomstwem
- Przystosowania ssaków do życia w różnych środowiskach
Przegląd systematyczny i znaczenie ssaków
- Charakterystyka wybranych rzędów ssaków
- Rodzime gatunki ssaków
- Znaczenie ekologiczne i gospodarcze ssaków
- Ochrona gatunkowa ssaków
- Człowiek też jest ssakiem

24. Nieorganiczne i organiczne składniki komórki
Skład chemiczny komórek
- Udział pierwiastków i związków chemicznych w budowie Ziemi i organizmów:
- pierwiastki biogenne,
- makroelementy,
- mikroelementy i ultraelementy
- Funkcje wybranych pierwiastków lub ich jonów w komórkach (organizmach)
Związki nieorganiczne
- Woda jako środowisko komórki i składnik przemian metabolicznych
- Właściwości fizykochemiczne cząsteczki wody i jej biologiczne znaczenie
- Inne ważne związki nieorganiczne i ich sole
- Efekty toksycznego oddziaływania soli metali ciężkich
Cukrowce, lipidy i kwasy nukleinowe
- Klasyfikacja związków organicznych występujących w strukturach ożywionych:
- wiązania chemiczne,
- monomery i biopolimery cukrowce i ich funkcje,
- tłuszczowce właściwe i fosfolipidy oraz ich funkcje,
- kwasy nukleinowe i ich funkcje Aminokwasy, peptydy i białka
- Aminokwasy: budowa i właściwości chemiczne
- Właściwości chemiczne białek; białka proste i złożone
- Struktura przestrzenna białek i jej modyfikacje
- Funkcje białek:
- białka strukturalne i enzymatyczne,
- immunoglobuliny Metody sekwencjonowania oraz wykrywania i identyfikacji białek (chromatografia bibułowa, elektroforeza)

25. Organizacja strukturalna i funkcjonalna komórki eukariotycznej
Błony biologiczne
- Budowa chemiczna i organizacja przestrzenna elementarnej błony biologicznej
- Rodzaje transportu błonowego
- Pino- i fagocytoza
- Właściwości receptorowe błony komórkowej
- Błony wewnątrzkomórkowe:
- tonoplast;
- rodzaje, organizacja przestrzenna i funkcje retikulum endoplazmatycznego;
- organizacja przestrzenna i funkcje aparatu Golgiego i GERL;
- powstawanie, rodzaje i funkcja lizosomów Ściana komórkowa
- Budowa chemiczna ściany komórkowej
- Rozwój ścian komórkowych;
pierwotna i wtórna ściana komórkowa
- Modyfikacje wtórne ściany komórkowej: inkrustacja i adkrustacja
- Funkcje ściany komórkowej
Cytoplazma
- Skład chemiczny cytoplazmy
- Ruchy cytoplazmy
- Elementy strukturalne cytoszkieletu
- Budowa, lokalizacja i funkcja centrosomu i centrioli
- Organelle odpowiedzialne za ruch komórki - wici i rzęski
Wakuola
- Skład chemiczny soku wakuolarnego
- Potencjał osmotyczny a turgor komórkowy
- Plazmoliza i deplazmoliza
- Funkcje wakuoli
Organelle półautonomiczne
- Plastydy - organelle komórek autotroficznych:
- rodzaje i funkcje plastydów.
- ultrastruktura chloroplastu.
- rodzaje, lokalizacja i funkcje barwników fotosyntetycznych
- Mitochondria - centra energetyczne komórek:
- ultrastruktura mitochondrium,
- enzymy i funkcje mitochondrium
Jądro komórkowe i aparat biosyntetyczny białek
- Ultrastruktura jądra komórkowego
- Organizacja chromatyny i chromosomów
- Funkcje jądra komórkowego w interfazie i podczas podziałów komórkowych
- Ultrastruktura, lokalizacja i funkcje centrioli
- Podziały jądra komórkowego - mitoza i mejoza
- Struktura, lokalizacja i funkcje rybosomów
Przekazywanie informacji genetycznej komórkom potomnym
Cykl komórkowy i mitoza
- Cykl komórkowy
- Przygotowanie i przebieg mitozy
- Znaczenie mitozy
Mejoza i jej znaczenie
- Przygotowanie i przebieg mejozy:
- zjawisko crossing-over
- Znaczenie mejozy
- Porównanie mitozy i mejozy
Metabolizm komórkowy
Enzymy
- Klasyfikacja i nazewnictwo enzymów
- Budowa i działanie enzymów (apoenzym, koenzym, grupy prostetyczne, centrum aktywne, teoria indukcyjnego dopasowania)
- Kinetyka reakcji enzymatycznych
- Fizyczne i chemiczne czynniki wpływające na aktywność enzymów
Metabolizm jako proces przemiany materii i energii
- Zasada sprzęgania reakcji egzo- i endoergicznych
- Rodzaje fosforylacji
- Budowa ATP
Fotosynteza - strategia odżywiania się autotrofów Fotosystemy jako jednostki czynnościowo-strukturalne fotosyntezy
- Lokalizacja procesu fotosyntezy
- Barwniki fotosyntetyczne
- Fosforylacja fotosyntetyczna (cykliczna i niecykliczna)
Etapy i chemizm fotosyntezy
- Lokalizacja, przebieg i produkty fazy jasnej
- Lokalizacja i przebieg fazy ciemnej
- Bilans węglowy i wydajność i energetyczna fotosyntezy
- Wpływ czynników fizycznych i chemicznych na tempo fotosyntezy
Fotosynteza typu C4
Znaczenie fotosyntezy dla funkcjonowania całej biosfery
Chemosynteza - alternatywna strategia autotrofizmu
- Istota i przebieg procesu chemosyntezy
- Grupy bakterii chemosyntetyzujacych (wodorowe, siarkowe, nitryfikacyjne, żelazowe)
- Udział chemoautotrofów w cyklach biogeochemicznych
Utlenianie biologiczne
Uzyskiwanie energii użytecznej biologicznie
- Lokalizacja procesu oddychania komórkowego
- Etapy oddychania tlenowego:
- glikoliza (i fermentacja),
- cykl Krebsa (przebieg i zysk energetyczny),
- łańcuch oddechowy i fosforylacja oksydacyjna
- Znaczenie biologiczne oddychania beztlenowego i tlenowego
- Wymiana gazowa a utlenianie biologiczne
Niektóre przemiany tłuszczów i aminokwasów
- (-oksydacja i synteza kwasów tłuszczowych
- Dezaminacja aminokwasów - cykl ornitynowy
- Budowa i rola acetylo-CoA
- Gospodarka wodno-mineralna i wydalanie u zwierząt amonio-, uriko- i ureotelicznych

26. Ekologia jako nauka
Podstawowe pojęcia i koncepcje ekologiczne
- Ekologia jako nauka - obiekty badań ekologicznych (populacje, biocenozy, ekosystemy) - Autekologia i synekologia
- Związek ekologii z praktyką (leśnictwo, rolnictwo, przemysł) - ekologia a ochrona środowiska
Tolerancja organizmów na czynniki fizyczne i chemiczne
- Tolerancja ekologiczna (prawa Liebiga oraz Shelforda)
- Nisza ekologiczna
- Tolerancja organizmów jako wynik dziedziczenia i ewolucji Populacja
- Krzywa rozkładu naturalnego
- Cechy populacji (struktura i stosunki ilościowe):
- struktura przestrzenna i terytorializm,
- struktura ilościowa i mechanizmy regulacji liczebności,
- struktura wieku i krzywe przeżywania,
- struktura płci,
- struktura socjalna
Biocenoza
- Stosunki pomiędzy populacjami:
- antagonistyczne (pasożytnictwo zewnętrzne i wewnętrzne, drapieżnictwo, konkurencja międzygatunkowa, amensalizm, allelopatia);
- nieantagonistyczne (mutualizm, protokooperacja, komensalizm);
- neutralizm Struktura troficzna biocenozy
- Łańcuchy i sieci zależności pokarmowych
- Poziomy troficzne (producenci, konsumenci, destruenci i reducenci)
- Rola różnorodności biologicznej w utrzymaniu struktury troficznej biocenoz
- Przepływ energii w biocenozach
- Równowaga ekologiczna
Ekosystem
- Struktura i funkcjonowanie ekosystemu
- Przepływ energii w ekosystemach
- Produktywność (pierwotna i wtórna) ekosystemów
- Obieg materii Przemiany i rozwój ekosystemów
- Typy sukcesji: pierwotna, wtórna
- Stadia sukcesji (sera, klimaks)
- Znaczenie sukcesji w przyrodzie
- Wpływ antropopresji na stabilność ekosystemów
Biomy i biosfera
Lądowe strefy życia
- Biosfera jako całość
- Biomy i czynniki kształtujące ich rozmieszczenie
- Państwa roślinne (strefy klimatyczno-roślinne) i zwierzęce Wodne strefy życia
- Ekosystemy wodne:
- warunki fizykochemiczne zbiorników słodkowodnych i morskich.
- zróżnicowanie strefowe ekosystemów wodnych
- Zakłócenia w funkcjonowaniu ekosystemów wodnych
- zanieczyszczenia i eutrofizacja

27. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka.
Układ pokarmowy człowieka
- Budowa i rola układu pokarmowego
- Przystosowania do rozdrabniania, trawienia i wchłaniania pokarmów
- Gruczoły trawienne lub wspomagające trawienie (ślinianki, trzustka, wątroba) Fizjologia procesów trawienia i wchłaniania
- Enzymy trawienne i hydroliza enzymatyczna
- Rodzaje i działanie enzymów trawiennych
- Wchłanianie jako końcowy etap trawienia; krążenie wrotne
Regulacja czynności układu pokarmowego i pobierania pokarmu
Badania medyczne układu pokarmowego Zapotrzebowanie organizmu na składniki odżywcze, mineralne, witaminy i wodę
- Klasyfikacja chemicznych składników pożywienia człowieka
- Składniki mineralne
- ich źródła oraz rola
- Klasyfikacja i źródła witamin
- awitaminozy i hiperwitaminozy (przyczyny i skutki zdrowotne)
- Składniki organiczne
- ich rola oraz źródła:
- budowa chemiczna białek, cukrowców, tłuszczów i kwasów nukleinowych;
- wartość energetyczna i odżywcza składników odżywczych
Racjonalna dieta
- usprawnienie funkcjonowania organizmu człowieka
- Dietetyka jako nauka
- Dieta pełno
- i niepełnowartościowa
- Rodzaje diet, na przykład bezglutenowa, anty nowotworowa, wegetariańska itp.
- Nieprawidłowe nawyki żywieniowe i ich konsekwencje zdrowotne (np. żywność typu fast food)
- Anoreksja i bulimia
- przyczyny, skutki zdrowotne, leczenie
- Wpływ używek na stan zdrowotny układu pokarmowego oraz przebieg trawienia i wchłaniania
- Znaczenie diety w profilaktyce osteoporozy
Zdrowa żywność
- Magazynowanie i przechowywanie żywności
- Przygotowywanie i spożywanie posiłków
- Zanieczyszczenia i modyfikacje żywności Układ oddechowy i jego rola.
Wymiana gazowa w płucach
- Budowa układu oddechowego
- Przystosowania w budowie układu oddechowego człowieka do wymiany gazowej - Mechanika oddychania i wentylacji płuc
- Ćwiczenia usprawniające oddychanie
- Transport tlenu oraz dwutlenku węgla w organizmie
- Mechanizm i regulacja oddychania
- Przyczyny i skutki niedotlenienia organizmu, zatrucia CO i na przykład cyjankiem lub nikotyną
- Choroby układu oddechowego
- Diagnostyka chorób dróg oddechowych i płuc: badania objętości płuc i badania rentgenowskie
- Profilaktyka niektórych chorób układu oddechowego
Transport wewnętrzny
- rola układu krążenia i układu limfatycznego
- Funkcje układu krążenia
- Budowa i rodzaje naczyń krwionośnych
- Budowa serca
- Automatyzm pracy serca
Maty i duży obieg krwi
Ciśnienie krwi
- Topografia układu limfatycznego Współdziałanie układu krwionośnego i limfatycznego Płyny ustrojowe
- krew i limfa
- Główne układy grupowe krwi (A, B, AB, 0), czynnik Rh
- Podstawowe zasady transfuzji
- Mechanizm krzepnięcia krwi
- Badania podstawowe krwi
- Bezpieczeństwo kontaktu z krwią
Choroby układu krwionośnego
- Nadciśnienie, miażdżyca, zawał
- przyczyny, objawy i skutki ;
- Diagnoza schorzeń serca: EKG, EKG wysiłkowe i całodobowe (tzw. Holter), USG;
- Poziom cholesterolu a ryzyko zachorowania, sposoby jego obniżania
- Profilaktyka i leczenie chorób serca i układu krążenia
Mechanizmy obronne organizmu
- Rodzaje odporności (nieswoista i swoista)
- Limfocyty jako komórki immunokompetentne: antygeny, hapteny i przeciwciała (immunoglobuliny)
- Reakcje antygen
- przeciwciało
- Odporności humoralna (typu B) i komórkowa (typu T); rola cytokin
- Znaczenie odporności w życiu człowieka
Odporność sztuczna
- Rodzaje odporności sztucznej
- Szczepionki i szczepienia ochronne
- Choroby wywołane brakiem lub obniżeniem naturalnej odporności
- Reakcje alergiczne organizmu, działanie histaminy, testy
- Podstawy transplantologii
- zgodność tkankowa, leki immunosupresyjne Wydalanie. Zachowanie równowagi osmotycznej
- Równowaga osmotyczna organizmu
- podstawowy warunek homeostazy ustrojowej
- Anatomia układu wydalniczego człowieka
- Mechanizm regulacji równowagi wodno-mineralnej płynów ustrojowych
- Dobowy bilans wody w organizmie człowieka
Nefron - elementarna jednostka strukturalna i funkcjonalna nerek
- Wytwarzanie i wydalanie moczu: filtracja, reabsorpcja i sekrecja
- Właściwości i skład chemiczny moczu pierwotnego i ostatecznego Skład chemiczny moczu oznaką stanu zdrowia człowieka
- Wstępne diagnozowanie cukrzycy, białaczki, żółtaczki na podstawie kontrolnych badań moczu
- Testy ciążowe
- Przyczyny chorób i zaburzeń pracy układu wydalniczego
- Najczęstsze choroby nerek i układu wydalniczego (moczówka prosta, kamica nerkowa, zapalenie miedniczek nerkowych i pęcherza moczowego)
- Profilaktyka chorób nerek i dróg moczowych
- Współczesne osiągnięcia medycyny
- dializa, przeszczepy nerek
Rozmnażanie się człowieka
Zachowanie ciągłości życia
- Rozmnażanie płciowe
- mechanizm i korzyści ewolucyjne
- Budowa anatomiczna układu rozrodczego człowieka
- Proces oogenezy i spermatogenezy
- fazy i regulacja hormonalna cyklu menstruacyjnego
- czynniki wpływające na regularność i przebieg cyklu menstruacyjnego
Początki życia
- rozwój zarodkowy i płodowy człowieka
- Zapłodnienie
- Rozwój zarodkowy i płodowy człowieka
- Budowa i funkcje łożyska
- Przebieg i mechanizmy fizjologiczne porodu
- Genetyczna determinacja płci, ciąża bliźniacza
- Leczenie bezpłodności i zaburzeń ciąży {zapłodnienie pozaustrojowe)
Od narodzin do śmierci
- rozwój osobniczy człowieka
- Okresy rozwojowe człowieka
- Dojrzałość biologiczna, psychiczna i społeczna
- Charakterystyka zmian towarzyszących pokwitaniu
- Okres dojrzałości
- dorosłość
- Charakterystyka zmian towarzyszących przekwitaniu
- Śmierć procesem kończącym życie
- Wzrost zgonów uwarunkowany czynnikami cywilizacyjnymi
- Eutanazja Ruch człowieka
Układ ruchu i jego rola w prawidłowym funkcjonowaniu ciała człowieka
- Biologiczne znaczenie ruchu dla prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka
- Część bierna układu ruchu i jej rola:
-właściwości i budowa kości,
- połączenia kości
- Część czynna układu ruchu i jej rola:
- właściwości i budowa mięśni szkieletowych,
-typy mięśni
- Fizjologia pracy mięśni:
- antagonizm pracy mięśni szkieletowych (zginacze prostowniki),
- prawidłowy rozwój umięśnienia
- Higiena układu ruchu
- Zmęczenie mięśni
- Odpoczynek bierny i czynny
- Ćwiczenia fizyczne podstawą zachowania zdrowia
- Trening fizyczny a indywidualne możliwości organizmu
- Szkodliwość dopingu
- Urazy i choroby układu ruchu m.in. krzywica, skolioza, osteoporoza)
- Podstawowe zasady udzielania pierwszej pomocy przy urazach układu ruchu Regulacja i kontrola czynności życiowych człowieka
Percepcja bodźców
- narządy zmysłów
- Bodźce i ich klasyfikacja
- Typy i lokalizacja receptorów
- Wrażenia wzrokowe, słuchowe i smakowe
- Mechanizm widzenia a budowa oka; widzenie przestrzenne
- Słuch i równowaga a budowa ucha
- słyszenie przestrzenne
- Węch i smak
- Wady i choroby narządów zmysłu
- Badania oraz leczenie wad i chorób wzroku oraz słuchu Układ nerwowy
- koordynacja procesów życiowych
- Pobudliwość jako jeden z przejawów życia
- Podział układu nerwowego (ośrodkowy, obwodowy; somatyczny, wegetatywny)
- Zjawiska elektrochemiczne zachodzące w błonie neuronu
- Synapsy
- Wpływ leków i trucizn na funkcjonowanie połączeń synaptycznych
- Choroby centralnego układu nerwowego Odruchy
- fizjologia układu nerwowego
- Odruch jako jednostka czynnościowa układu nerwowego
- Łuk odruchowy, neurony czuciowe i ruchowe
- Typy odruchów: odruchy warunkowe i bezwarunkowe
- Mechanizm tworzenia i wygasania odruchów warunkowych według koncepcji Pawiowa
Mózg
- nadrzędny ośrodek kontrolno-integracyjny
- Organizacja strukturalna i czynnościowa mózgowia (rdzeń przedłużony, móżdżek, podwzgórze, kresomózgowie)
- Pola czynnościowe kory mózgowej (czuciowe, ruchowe, asocjacyjne)
- Badania stanu czynnościowego mózgu (EEG) Uczenie się, pamięć, rozumowanie wyższe czynności nerwowe
- Uczenie i zapamiętywanie
- Formy uczenia się
- Pamięć jako zapis doświadczeń w ośrodkowym układzie nerwowym, materialne podłoże pamięci
- Pierwszy i drugi układ sygnałów
- Myślenie abstrakcyjne
- Elementy psychologii uczenia się (indywidualne wzorce myślenia uczenia się, techniki szybkiego i efektywnego czytania, techniki pamięciowe,
- umiejętność koncentrowania się, kreatywne myślenie, motywacja
Higiena układu nerwowego
- Rozwój emocjonalny człowieka
- Zewnętrzne i wewnętrzne czynniki stresogenne
- Fazy zespołu ogólnej adaptacji
- Trudności adaptacyjne i choroby o podłożu stresowym
- Aktywny wypoczynek
- Fizjologia snu
- Techniki obniżania napięcia (relaksacja, masaż, medytacja, kinezjologia edukacyjna) Układ dokrewny
- hormonalna koordynacja i regulacja procesów życiowych Rodzaje i lokalizacja gruczołów dokrewnych;
Swoistość działania hormonów
Mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego; nadrzędna rola przysadki mózgowej
- Powiązania strukturalne i funkcjonalne układu hormonalnego z nerwowym
- Regulacja hormonalna wzrostu i rozwoju, gospodarki wodno-elektrolitowej, rozrodu (w tym cyklu menstruacyjnego)
- Hormonalna regulacja rytmów i cykli biologicznych
- Choroby wynikające z niedoczynności lub nadczynności gruczołów dokrewnych
- Poradnictwo endokrynologiczne
Skóra jako wyspecjalizowany narząd ochronny i czuciowy
- Skóra i jej funkcje (ochronna i termoregulacyjna)
- Mechanizm termoregulacji
- Budowa skóry i jej wytwory
- Skóra jako swoisty narząd czucia: dotyk i ucisk, ból, zmiany temperatury
- Higiena skóry i jej wytworów
- Choroby skóry i ich profilaktyka
Czynniki chorobowe
- Stan zdrowia i choroby
- Choroba wynikiem zachwiania homeostazy organizmu
- Klasyfikacja czynników chorobotwórczych
- Choroby społeczne
- Choroby cywilizacyjne
- Choroby dziedziczne
- Urazy i zatrucia
- Profilaktyka chorób cywilizacyjnych i społecznych
- Zasady udzielania pierwszej pomocy przed medycznej
Trucizny i ich wpływ na zdrowie człowieka
- Klasyfikacja trucizn według stopnia toksyczności
- Trucizny pochodzenia naturalnego: roślinne, grzybowe i zwierzęce (jady)
- Środki halucynogenne i zatrucia grzybami
- Toksykologiczne zanieczyszczenia wód, gleby i powietrza
- Elementy profilaktyki w zakresie ochrony przed zatruciami
Środki psychoaktywne
- Klasyfikacja środków psychoaktywnych
- Leki nasenne i uspakajające (barbiturany)
- Alkoholizm, narkomania i lekomania
- Biologiczne i społeczne skutki uzależnień fizycznych i psychicznych
- Profilaktyka i leczenie uzależnień
Choroby nowotworowe i ich profilaktyka
- Czynniki mutagenne i kancerogenne
- Cechy komórek nowotworowych
- Nowotwory złośliwe u kobieti mężczyzn (m.in. w Polsce)
- Badania profilaktyczne
- Metody leczenia nowotworów
- Genetyczne podłoże chorób nowotworowych
Choroby wywołane przez wirusy i mikroorganizmy
- Mikroorganizmy patogenne: wirusy, bakterie i grzyby
- Mechanizmy infekcji wirusowych, bakteryjnych i grzybiczych
- Choroby wirusowe (AIDS, żółtaczki typu A i B, grypa, ospa prawdziwa, opryszczka)
- Choroby bakteryjne (dur plamisty, choroby weneryczne, płonica, zgorzel, tężec, płonica, błonica)
- Selekcyjne działanie antybiotyków oraz negatywne skutki ich nadużywania
- Budowa antygenowa retrowirusa HIV
- Źródła i drogi zakażenia AIDS
- Pierwotne i wtórne objawy zakażenia wirusem HIV
-Objawy AIDS
- Sukcesy i porażki w leczeniu AIDS
- Profilaktyka HIV/AIDS Choroby inwazyjne
- Pierwotniaki, robaki i stawonogi wywołujące choroby inwazyjne
- Przyczyny i skutki wybranych inwazji pasożytniczych: toksoplazmoza, rzęsistkowica, pełzakowica, malaria, robaczyce, świerzb
- Zasady profilaktyki i ochrony w zakresie chorób pasożytniczych
Profilaktyka zdrowotna (podsumowanie)
- Edukacja zdrowotna
- promocja zdrowia, kultura zdrowotna
- System opieki zdrowotnej
- profilaktyka, terapia, opieka paliatywna
- Postęp w medycynie
- propagowanie osiągnięć farmakologii, transplantologii i immunologii

28. Informacja genetyczna Budowa DNA
- Zasadnicze cechy modelu DNA Watsona i Cricka Przechowywanie informacji genetycznej
- Struktury przestrzenne DNA wyższego rzędu
- Budowa chromosomu:
- prokariotycznego,
- eukariotycznego
Powielanie Informacji genetycznej
- Hipotetyczne modele procesu syntezy DNA
- Lokalizacja, czynniki i przebieg replikacji:
- inicjacja replikacji,
- widełki replikacyjne i nieciągłość replikacji,
- wierność replikacji
- Błędy procesu replikacji i ich znaczenie
- Mechanizmy kontrolujące wierność replikacji
- Replikacja telomerów
Organizacja genomów
- Genomy wiroidów, wirusów, komórek prokariotycznych i eukariotycznych
- Autosomy i chromosomy płci
- Porównanie wielkości (pojemności informacyjnej) genomów różnych organizmów
- Priony Ekspresja informacji genetycznej
Transkrypcja i translacja
- Transkrypcja i obróbka posttranskrypcyjna
- Budowa aparatu translacyjnego
- Translacja i modyfikacje posttranslacyjne
- Znaczenie translacji
- Ekspresja informacji genetycznej wirusów
Zasady kodowania informacji genetycznej
- Pojęcia genetyczne: tryplet, kodon, antykodon
- Cechy kodu genetycznego
- Gen jako jednostka dziedziczna podlegająca mutacjom i rekombinacjom Regulacja ekspresji genów
- Operon laktozowy
- Systemy kontrolne w komórkach eukariotycznych
- Poziomy regulacji metabolizmu komórkowego
Zmienność informacji genetycznej Procesy mutagenezy
- Klasyfikacja mutacji:
- mutacje spontaniczne,
- mutacje indukowane
- Efekty mutacji genowych i chromosomowych
- Czynniki mutagenne
- Systemy naprawcze DNA
- Mechanizm transformacji nowotworowej Inżynieria genetyczna
Genetyka i medycyna
- Terapia genowa
- Hodowle komórkowe i tkankowe
- Klonowanie organizmów
- Eugenika i eufenika
- Sekwencjonowanie genomu człowieka
Perspektywy genetyki
- Rozwój inżynierii genetycznej i biotechnologii
- Proteomika
Zasadnicze strategie rozmnażania się organizmów
- Namnażanie się wirusów
- Cykle życiowe organizmów eukariotycznych (cykl diplonta i haplonta)
- Przemiana pokoleń roślin i zwierząt
Elementy genetyki klasycznej
Podstawowe reguły dziedziczenia według Gregora Mendla
- Historia odkryć Mendla (prawa Mendla)
- Mechanizm krzyżówek jedno-oraz dwugenowej
- Krzyżówka testowa
Chromosomowa teoria dziedziczności Morgana
- Założenia chromosomowej teorii dziedziczności Morgana:
- sprzężenie genów,
- rola crossing-over w procesie dziedziczenia cech
- Mapowanie chromosomów i całych genomów
- Dziedziczenie płci
- Współczesna interpretacja praw Mendla
Przykłady dziedziczenia określonych cech
- Dominacja zupełna i niezupełna oraz kodominacja
- Allele wielokrotne
- Geny dopełniające się oraz kumulatywne
- Geny sprzężone z płcią
- Geny sprzężone ze sobą parami Elementy genetyki.
- Dziedziczenie niektórych cech fizycznych człowieka
- Dziedziczenie grupy krwi, czynnika Rh (konflikt serologiczny)
- Mechanizm dziedziczenia niektórych chorób sprzężonych z płcią (hemofilia, daltonizm)

29. Naukowe podstawy ewolucjonizmu
Dzieje myśli ewolucyjnej
- Arystotelesowska teoria stałości form i dynamiki życia
– Jońscy filozofowie przyrody
- Teoria statycznej struktury przyrody Linneusza
- Teoria ewolucji Lamarcka
- Teoria Cuviera
Teoria doboru naturalnego Darwina
- Wallace'a
- Geneza i założenia teorii doboru naturalnego Darwina
- Wallace'a
- Syntetyczna teoria ewolucji
- Wpływ genetyki na rozwój ewolucjonizmu
Bezpośrednie i pośrednie dowody ewolucji
- Bezpośrednie dowody ewolucji w tym sfosylizowane szczątki, skamieniałości, inkluzje, koprolity, relikty
- Pośrednie dowody ewolucji z anatomii porównawczej, embriologii, biochemii, fizjologii, genetyki i biogeografii
- Metody datowania znalezisk (metody izotopowe, metoda analizy pyłkowej, analiza warstwowa, kalendarz czasu geologicznego)
- Znaczenie bezpośrednich i pośrednich dowodów ewolucji
Mechanizmy sprawcze i prawidłowości ewolucji
Podstawowe przyczyny zmian ewolucyjnych
- Populacja jako podstawowa jednostka ewolucyjna (prawo Hardy'ego - Weinberga)
- Dryft genetyczny
- Rodzaje doboru naturalnego (stabilizujący, dynamizujący)
- Ewolucja genów Powstawanie gatunków (specjacja)
- Mechanizmy izolacyjne
- Rola izolacji w procesie specjacji
- Specjacja sympatryczna i allopatryczna
- Filetyczny charakter procesów ewolucyjnych w teorii Darwina
Prawidłowości ewolucji
- Mikro- i makroewolucja
- Prawidłowości ewolucji:
- tempo ewolucji.
- wymieranie szczepów,
- nieodwracalność i postępowość ewolucji,
- wielokierunkowość (konwergencje i dywergencje, radiacja adaptatywna)
Biogeneza i zasadnicze kierunki ewolucji
Ewolucyjna historia życia na Ziemi
- Definicja ewolucji biologicznej
- Historyczne koncepcje powstania życia na Ziemi (kreacjonizm, samorództwo, teoria panspermii)
- Współczesna koncepcja biogenezy
- Autogenna i endosymbiotyczna teoria powstania komórki eukariotycznej
- Powstanie protistów
- Pochodzenie i rozwój roślin, grzybów oraz zwierząt
- Skamieniałości przewodnie (trylobity, amonity, belemnity)
Ewolucja naczelnych i antropogeneza
- Cechy charakterystyczne i drzewo rodowe naczelnych
- Uwarunkowania i etapy antropogenezy (charakterystyka form przed- i praludzkich)
- Ewolucja kulturowa człowieka

30. Szansę i zagrożenia biotechnologii
Biotechnologia jako nauka stosowana
- Klasyczne i nowoczesne techniki biotechnologii:
- inżynieria genetyczna,
- hodowle komórkowe i tkankowe,
- sekwencjonowanie genów i tworzenie bibliotek cDNA, Przemysłowe procesy biotechnologiczne
- Biotechnologiczne otrzymywanie insuliny i hormonu wzrostu
- Immobilizacja enzymów i ich zastosowanie w przemyśle spożywczym oraz farmaceutycznym
Biotechnologia w rolnictwie
- Rośliny i zwierzęta transgeniczne
- Insektycydy biologiczne
- Zapłodnienie in vitro jako metoda hodowlana
Biotechnologia a ochrona środowiska
- Paliwa ekologiczne i sposoby ich pozyskiwania:
- etanol biologiczny,
- biogaz,
- osad czynny Biotechnologia oparta na modyfikacjach DNA
- Inżynieria genetyczna:
- nukleazy restrykcyjne,
- konstruowanie wektorów,
- lepkie końce Przyszłość biotechnologii
- Problemy etyczne związane ze stosowaniem nowoczesnych biotechnologii Bezpieczeństwo w zakresie prac inżynierii genetycznej