Wojna Trzydziestoletnia w Europie

Rozpoczęła się w 1618 roku a skończyła w 1648. Trwała trzydzieści lat.
Wojna prowadzona przez cesarzy z rodu Habsburgów z katolickimi książętami Rzeszy Niemieckiej. Przyczyną wybuchu były konflikty religijne i polityczne. W 1608-1609 powstały w Rzeszy dwa obozy: Unia, grupująca protestantów i Liga, w której skupili się władcy katoliccy. Hasłem do wojny stały się wypadki w Pradze. Dwudziestego piątego maja 1616 roku rozzłoszczeni protestanci z powodu ograniczenia przywilejów szlacheckich, swobód religijnych i odrębności Czech w ramach monarchii Habsburskiej wyrzucili urzędników cesarstwa przez okno ratusza. Było to bezpośrednią przyczyną wojny między cesarzem niemieckim Maciejem a stanami czeskimi. Udział w niej wzięły państwa europejskie popierające Unię lub Ligę. W zależności od terenu działań wojskowych i stron walczących w Wojnie Trzydziestoletniej rozróżnia się cztery okresy.

Wojna czesko – palatynacka

Trwała pięć lat od 1618 do 1623 roku.
Powstańcy czescy wybrali na króla przywódcę Unii, elektora Palatynatu Fryderyka V. Jednocześnie wybuchło powstanie antyhabsburskie na Węgrzech. Powstańcy węgierscy pod wodzą Bethlen Gabora pomaszerowali na Wiedeń. W 1619 roku na Węgry uderzyli lisowczycy, zwerbowani w Polsce za zgodą Zygmunta III, co spowodowało wycofanie się węgierskiego wodza. W 1620 roku wojska hiszpańskie zaatakowały Palatynat, a armia cesarstwa i Ligi pod wodzą hrabiego J. Tillyego uderzyła na Czechy i rozbiła powstańców pod Białą Górą. W następnych latach Tilly zadał kilka klęsk dolnosaskim sprzymierzeńcom Fryderyka. Hiszpanom, którzy w 1621 wznowili walki z Holandią, nie powiodła się próba powstrzymania marszu wojsk księcia Brunszwickiego do Holandii.





Duński okres wojny

Trwał siedem lat od 1623 do 1630 roku.
Prześladowania rozpoczęte w Czechach i zajętych przez Tillyego okręgach protestanckich w Niemczech były powodem wystąpienia po stronie Unii króla duńskiego Chrystiana IV. Chrystian IV popierany przez Niderlandy i Anglię wkroczył do Niemiec. Nowa armia cesarska wystawiona przez A. Wallensteina pobiła wojska Unii przy moście w Dessau i pomogła Tillyemu rozbić w 1626 roku Duńczyków. Wojska cesarskie zajęły Jutlandię, a Wallenstein przygotowywał się do wyprawy na wyspy duńskie, co zmusiło Chrystiana IV do zawarcia w 1629 roku pokoju. Cesarz ogłosił edykt nakazujący zwrot dóbr kościelnych zagarniętych przez protestantów po 1555 roku. Zagrożeni protestanci wezwali na pomoc króla szwedzkiego Gustawa Adolfa.

Szwedzki okres wojny

Trwał sześć lat, od 1630 do 1636 roku.
Gustaw Adolf przyszedł z pomocą protestantom. Wojska szwedzkie wylądowały w 1630 roku na Pomorzu. Przymierze ze Szwecją zawarła Saksonia, potem Brandenburgia. W 1631 roku Tilly zdobył Magdeburg, ale pod Breitenfeld został pobity przez Gustawa Adolfa. W 1632 Sasi zajęli Czechy, a Szwedzi uderzyli na Niemcy południowo – zachodnie, bijąc Tillyego. W trudnej sytuacji cesarz powołał odsuniętego uprzednio Wallensteina, utrzymał on pozycję pod Norymbergią i zmusił Szwedów do opuszczenia południowych Niemiec, później jednak poniósł klęskę w bitwie pod Lutzen (poległ w niej Gustaw Adolf). W 1633 roku Wallenstein odniósł zwycięstwo nad Szwedami pod Ścinawą i rozpoczął na własną rękę rokowania z przeciwnikami, za co na rozkaz cesarza został zamordowany. W 1634 wojska cesarskie pobiły Szwedów i armię protestancką, oswobadzając południowe Niemcy. W 1635 roku Saksonia i Brandenburgia wycofały się z wojny, zawarły pokój z cesarzem pod hasłem wyparcia obcych wojsk z Niemiec. W 1636 bezpośrednio do wojny przeciw cesarzowi wystąpiła Francja, która już od 1631 roku udzielała Szwedom pomocy finansowej.

Francusko – szwedzki okres wojny

Trwał dwanaście lat od 1636 do 1648 roku.
Wojska cesarskie i hiszpańskie, odniosły początkowo kilka zwycięstw nad Francuzami, wdarły się do Francji i zagroziły Paryżowi. W Niemczech Szwedzi pod wodzą J. Banera pobili w 1636 roku wojska cesarskie, a działająca na żołdzie francuska armia Bernarda Weimarskiego zwyciężyła je w 1638 roku. W następnych latach przeciwnicy cesarza odnieśli dalsze sukcesy. Szwedzi zwyciężyli w 1642 w drugiej bitwie pod Breitenfeld, spustoszyli Śląsk i Czechy, w 1645 roku pobili armię cesarską. Współdziałając z Węgrami podeszli pod Wiedeń. Francuzi prowadzili walkę ze zmiennym szczęściem. W 1642 roku pobili Hiszpanów, a w 1644 ponieśli porażkę od Bawarów. W 1645 rozbili wojska bawarskie pod Alerhein, w 1648 odnieśli zwycięstwo nad Hiszpanami. W 1647 rozpoczęto rokowania pokojowe, zapoczątkowane przez przywódcę Ligi, elektora bawarskiego Maksymiliana, który zawarł odrębny pokuj ze Szwecją.

Wojnę zakończył pokój westfalski zawarty w 1648 roku w Munster z Francją i w Osnabruck ze Szwecją. Francja zyskała trzy biskupstwa lotaryńskie, Szwecja – Pomoże Zachodnie z Rugią, Wismar, Bremę i Verden. Niderlandom przyznano całkowitą niepodległość, protestantom niemieckim stan posiadania i swobody religijne. Niemcy wyszły z wojny zniszczone, władza cesarza i wpływy Austrii w Niemczech znacznie zmalały.


Bibliografia:
„Mała encyklopedia wojskowa”
„Encyklopedia powszechna” wyd. „PWN”