Mój region- Mazowsze

Kraina historyczna i region geograficzny położony w środkowym biegu Wisły oraz dorzeczu jej dopływów w centralnej oraz północno-wschodniej Polsce.
Nazwa krainy pochodzi od nazwy plemienia Mazowszan. Wczesnośredniowieczne osadnictwo mazowieckie skupiało się na lewym brzegu Wisły, w okolicach dzisiejszej Rawy, skąd kolonizowano prawobrzeżne obszary rzeki: północny - rejon między Skrwą a Narwią i wschodni - obszar nad Bugiem i środkową Narwią. W tym okresie na Mazowszu powstawały wyłącznie osady otwarte. Dopiero w X-XI wieku zaczęto wznosić pierwsze grody, jednak ta działalność była już związane z panowaniem Polan.
Do państwa wielkopolskich Polan ziemie mazowieckie zostały przyłączone prawdopodobnie już w I połowie X wieku. W okresie wczesnopiastowskim na terenie Mazowsza nie utworzono osobnej diecezji, wcielając północne Mazowsze do archidiecezji gnieźnieńskiej, a południowe do diecezji poznańskiej. Dopiero w roku 1075 założono dwa biskupstwa: płockie i mazowieckie. Biskupstwo mazowieckie, w wyniku reorganizacji struktury kościelnej w 1124 roku, ponownie włączono do biskupstwa poznańskiego, tworząc archidiakonat czerski. W czasie zamętu związanego z powstaniem pogańskim, namiestnik Mazowsza jeszcze z nadania Mieszka II, Masław, próbuje w latach 1037-1047 zbudować swoje państwo. Jednak Kazimierz Odnowiciel, który odbudowuje piastowską monarchię, zadaje mu klęskę w bitwie stoczonej nad Wisłą. W 1207 Mazowsze stało się dzielnicą należącą do Konrada, brata Leszka Białego i od tego czasu stanowiło odrębną całość pod względem dynastycznym, politycznym i prawnym. W tym okresie wykształcił się podział Mazowsza na trzy regiony: ziemię rawską, ziemię płocką i ziemię warszawsko-czerską. Od 1374/1381 do 1429 na tej ostatniej panował Janusz I, który przeniósł jej stolicę do Warszawy; zasłużył się ponadto lokowaniem na pn.-ws. (okolice Łomży) wielu miast i wsi, do czego przyczyniło się zażegnanie zagrożenia ze strony Litwy po Unii Krewskiej. W miarę wymierania książąt poszczególne ziemie powracały do Korony: rawska w 1462 r. po śmierci Władysława II i Ziemowita IV, płocka w 1495 po śmierci księcia Janusza II, warszawsko-czerska w 1526. Po przyłączeniu Mazowsza do Korony, zachowano podział na trzy regiony; województwo rawskie, województwo płockie i województwo mazowieckie. województwo rawskie składało się z trzech ziem: rawskiej, sochaczewskiej i gostynińskiej. Województwo płockie dzieliło się na 8 powiatów: płocki, bielski, raciąski, sierpski, płoński, szreński, niedzborski i mławski. Trzy ostatnie, jako że leżały między Wkrą, Łydynią a Prusami, nosiły miano ziemi zawkrzeńskiej. Województwo mazowieckie składało się z ziem: czerskiej, warszawskiej, wiskiej, wyszogrodzkiej, zakroczynskiej, ciechanowskiej, łomżyńskiej, różańskiej, liwskiej i nurskiej. W XVI w. była to najgęściej zaludniona kraina na ziemiach polskich, z której pochodził główny żywioł zasiedlający Mazury, Podlasie, Litwę i Ruś.

Położenie:
Województwo mazowieckie jest największym województwem w Polsce - jego powierzchnia wynosi 35 598 km2, co stanowi ok. 11,4% powierzchni kraju. Graniczy z następującymi województwami: od północy z warmińsko-mazurskim, od północnego-wschodu z podlaskim, od południowego-wschodu z lubelskim, od południa ze świętokrzyskim, od południowego-zachodu z łódzkim, od północnego-zachodu z kujawsko-pomorskim.

Klimat:
Klimat Mazowsza ma charakter przejściowy pomiędzy morskim a kontynentalnym. Wraz z przemieszczaniem się na wschód, coraz mocniej zaznaczają się wpływy klimatu kontynentalnego, co ma bezpośrednie przełożenie na niższe średnie temperatury w zimie, większe roczne amplitudy temperatur oraz krótszy okres wegetacyjny. Przeciętne opady wahają się w granicach 450-600mm i są niższe od średniej krajowej o około 50 mm.

Ludność:
Mazowsze zamieszkuje ponad 5 milionów ludzi - 13,1% ludności Polski - co czyni je najludniejszym województwem. Tu również znajduje się największe miasto w kraju - Warszawa. Liczy ona około 1,6 miliona mieszkańców, a wraz z miejscowościami przyległymi - 2,5 miliona, co tworzy z niej jedno z największych miast w tej części Europy. W aglomeracji Warszawskiej mieszka zatem prawie 50% ludności województwa, a, ogółem, w miastach - 64%.
Oprócz zdecydowanie dominującej Warszawy, do liczących się miast województwa należy zaliczyć jeszcze Radom z 230 tysiącami mieszkańców i Płock ze 130 tysiącami. Pozostałe są wyraźnie mniejsze. Na Mazowszu występuje więc koncentracja funkcji miasta jedynie w stolicy i kilku większych miastach

Przemysł
W regionie znajdują się niemal wszystkie gałęzie przemysłu, oprócz górniczego, stoczniowego ikoksowniczego. Największym ośrodkiem jest Warszawa, która razem zokolicznymi miastami tworzy swego rodzaju okręg przemysłowy. Czas przemian ustrojowych przyniósł dość wyraźne tendencje dodecentralizacji przemysłu stolicy.
Likwidacja wielkich fabryk usytuowanych wdużych dzielnicach przemysłowych towarzyszyła tendencji dolokalizacji licznych małych zakładów naperyferiach miasta, gdzie przemysłu dotychczas nie było albo był wniewielkich rozmiarach. Wrezultacie istniejące wcześniej dysproporcje wrozmieszczeniu przemysłu Warszawy uległy pewnemu zmniejszeniu. W stołecznej aglomeracji rozwinął się m.in. przemysł motoryzacyjny, elektrotechniczny, elektroniczny, chemiczny (farmaceutyki, kosmetyki, tworzywa sztuczne), spożywczy, energetyczny, hutniczy, metalowy, odzieżowy, poligraficzny. Głęboka restrukturyzacja przemysłu nastąpiła wRadomiu, gdzie zlikwidowanych lub zmniejszonych zostało wiele przedsiębiorstw państwowych. Z przemysłowego giganta, jakim był „Łucznik” (około 10 tys. pracowników) pozostał zakład maszyn doszycia ifabryka broni; poradziły sobie narynku dwie tradycyjne wRadomiu branże: wytwórnia papierosów iwytwórnia telefonów. Tosamo można powiedzieć ofabryce nakryć stołowych wWierzbicy, obrowarze wWarce czy zakładach przetwórstwa owocowego wPrzysusze. Niezachwianą pozycję maelektrownia wKozienicach. WRadomskiem, wmiejsce dotychczasowych, pojawiły się nowe branże: motoryzacyjna, elektroniczna, logistyka itransport. Przemysł rafineryjny ipetrochemiczny dominuje wsubregionie płockim. Tubowiem znajduje się siedziba Polskiego Koncernu Naftowego Orlen SA. Przemysł maszynowy reprezentuje płocka fabryka kombajnów zbożowych „Bizon”, spożywczy – m.in.: mleczarnia ibrowar wSierpcu, zakłady mięsne wUmieninie, zakłady drobiarskie wPłocku, aprzemysł lekki fabryka markowej odzieży Levi Strauss – również wPłocku. Jedna piąta wyprodukowanej wPolsce celulozy, papieru ikartonów powstaje wOstrołęce. Ztego regionu pochodzi również 10% krajowej produkcji serów, 5% mleka wproszku, 4% wyrobów mięsnych, 1% cukru. Firmy produkujące żywność znajdują się m.in. w: Ostrowii Mazowieckiej, Łysem, Baranowie, Makowie Mazowieckim. Stolica subregionu jest nadto ośrodkiem przemysłu energetycznego imateriałów budowlanych. Rolniczy charakter subregionu siedleckiego miał wpływ naukształtowanie się przemysłu rolno-spożywczego. Tubowiem przetwarzane jest: mięso wSokołowie iSiedlcach, mleko wWęgrowie, zboże iziemniaki wSiedlcach, tam również produkowane są pasze. Największe firmy przemysłu mięsnego wSiedleckim notowane są nagiełdzie. WCiechanowskiem dominuje przemysłowa produkcja żywności. Dobrze rozwinięty przemysł spożywczy oparty jest nalokalnej bazie surowcowej. Cukrownia wGlinojecku, browar wCiechanowie, mleczarnia wWinnicy koło Pułtuska, drób wMławie iCiechanowie, pierogi, kluski, pizze wZygmuntowie – oto niektóre przykłady. Zakłady przemysłu elektromaszynowego imetalowego znajdują się wMławie, wCiechanowie, wBaboszewie iPułtusku. Są one zróżnicowane pod względem nowoczesności, zaawansowania technologicznego oraz poziomu jakości wyrobów. Nowe firmy, powstałe wwyniku inwestycji zagranicznych, reprezentują przemysł poligraficzny (Ciechanów, Płońsk), elektroniczny (Mława) imateriałów budowlanych (Płońsk).

Rolnictwo
Mazowsze posiada około 2,4 mln ha użytków rolnych, tj. tyle, ile jest ich w Norwegii, Belgii i Luksemburgu razem wziętych. Tamte kraje mają do wyżywienia 14 mln ludności, a województwo mazowieckie tylko około 5 mln osób. Przy takiej jak w tamtych krajach intensywności rolnictwa Mazowsze byłoby ogromnym eksporterem żywności. W warunkach polskich będzie ledwie samowystarczalne. Pod względem ilości użytków rolnych na mieszkańca woj. mazowieckie zbliża się do średniej krajowej - 0,47 ha (kraj - 0,48 ha), znacznie gorsze od średniej krajowej są natomiast na Mazowszu warunki glebowo-klimatyczne. Gdyby wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej przyjęć dla Polski za 100, to w obecnym woj. warszawskim wynosi on 89,6, w woj. ostrołęckim - 72,4, w woj. ciechanowskim - 89,2, w woj. radomskim - 93,4, w woj. siedleckim - 89,6 i w woj. płockim - 106,6. Do woj. mazowieckiego dołączona zostaje tylko część woj. płockiego i po jednym powiecie z obecnego woj. skierniewickiego (Żyrardów) i woj. bialsko-podlaskiego (Łosice), ziemie są tu więc raczej słabe. Lider w produkcji ziemniaków Mazowieckie zajmuje 12,97 proc. ogółu użytków rolnych kraju, czyli ponad cztery razy więcej niż np. woj. lubuskie czy woj. opolskie. Udział Mazowsza w krajowej produkcji zbóż wynosi 12,72 proc., w produkcji rzepaku - 1,45 proc., ziemniaków - 16,85 proc. (1. miejsce w Polsce), buraków cukrowych - 8,80 proc. Grunty orne zajmują na Mazowszu 49,33 proc. powierzchni ogólnej województwa, sady - 2,10 proc. (najwięcej w kraju), łąki - 10,20 proc., pastwiska - 5,62 proc. Łącznie użytki zielone stanowią 24,0 proc. użytków rolnych. W gospodarstwach indywidualnych znajduje się 94,91 proc. użytków rolnych województwa (najwięcej w Polsce). Co trzecie drzewo owocowe Polski Pod względem intensywności produkcji zwierzęcej woj. mazowieckie plasuje się na poziomie średniej krajowej. Nieco wyższa od przeciętnej jest tu obsada bydła, w tym o około 10 proc. wyższa jest obsada krów, o około 20 proc. niższe od średniej jest natężenie chowu trzody chlewnej, w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych trzykrotnie mniej jest owiec, za to o około 50 proc. jest więcej koni niż średnio w kraju. W produkcji drobiu Mazowsze przekracza średnią krajową o około 13 proc. Podstawowym wyróżnikiem województwa jest bardzo duży udział ogrodnictwa. Na Mazowsze przypada 28,55 proc. krajowej powierzchni sadów, co oznacza, że w regionie tym rośnie co trzecie drzewo owocowe w Polsce. A może nawet jeszcze więcej, gdyż miejscowe sady są w większości nowoczesne, a więc charakteryzują się dużą obsadą drzew na 1 hektar. Duże kontrasty wewnętrzne W woj. mazowieckim będzie około 309 tys. gospodarstw o przeciętnej powierzchni 7,8 ha. Największe gospodarstwa znajdują się na północy województwa (obecne województwa ciechanowskie, ostrołęckie i płockie), gdzie średnia powierzchnia gospodarstwa przekracza 9 ha, najmniejsze natomiast w obecnym woj. stołecznym - średnio po około 3 ha użytków rolnych. Mocno zróżnicowane będzie rolnictwo Mazowsza także pod względem obsady zwierząt; np. w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych obsada bydła i trzody chlewnej jest w woj. ciechanowskim i woj. ostrołęckim prawie dwa razy wyższa niż w woj. radomskim i prawie cztery razy wyższa niż w woj. warszawskim. Z kolei woj. radomskie ma znaczącą przewagę w produkcji owoców, a woj. stołeczne w produkcji warzyw. Nie zawieść nadziei outsiderów Woj. mazowieckie ma liczący się w kraju potencjał w przetwórstwie owoców i warzyw. W regionie jest aż 212 zakładów tej branży, dodatkowo 65 firm produkuje soki owocowo-warzywne. Zlokalizowane tu przedsiębiorstwa takie jak: Hortex z Góry Kalwarii, Płońska i Przysuchy oraz Mazowieckie Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego Agros w Tarczynie s± znane w całym kraju.
Duże nadzieje z dalszym rozwojem bazy surowcowej i przetwórczej wiąże się z Warszawskim Rolno-Spożywczym Rynkiem Hurtowym w Broniszach, który rozpocznie pracę prawdopodobnie już pod koniec tego roku. Będzie miał on znaczenie międzynarodowe. Na terenie woj. mazowieckiego, a ściślej obecnego woj. warszawskiego zlokalizowany jest też znaczny potencjał naukowo-badawczy rolnictwa i przetwórstwa. Siedzibę w tym regionie znalazło wiele najważniejszych instytutów naukowych z dziedziny rolnictwa i przemysłu spożywczego oraz największa uczelnia rolnicza w kraju - Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. Mazowieckie jest mocno zróżnicowane pod względem wyposażenia wsi w urządzenia infrastruktury; np. wodociągi zbiorowe posiada w woj. warszawskim 64 proc. wiejskich zagród, w woj. ostrołęckim tylko 36,1 proc. Z kanalizacji korzysta w Warszawskim 5,82 proc. gospodarstw, gdy w woj. siedleckim tylko 0,68 proc. Telefonów jest na warszawskiej wsi trzy razy więcej niż w woj. siedleckim czy woj. ostrołęckim. Z gazu sieciowego korzysta w Warszawskim 48,6 proc. gospodarstw, w woj. płockim tylko 0,1 proc. Woj. mazowieckie czeka proces wyrównywania różnic w warunkach życia i pracy mieszkańców wsi. Zalecenia ogólne pozostają takie same jak w większości regionów kraju: koncentracja produkcji rolnej i przetwórstwa oraz ich specjalizacja, odtworzenie więzi między rolnictwem a przetwórstwem spożywczym, dalszy rozwój infrastruktury, wspieranie wielokierunkowego rozwoju wsi. Na korzyści z przynależności do największego i najbogatszego regionu w kraju liczą zwłaszcza powiaty peryferyjne, takie jak: Żuromin, Łosice, Przysucha, Zwoleń, Lipsko.

Komunikacja
Stołeczne funkcje Warszawy iniemal centralne położenie województwa wPolsce wpływały naukształtowanie się systemu komunikacji wregionie.
Warszawa jest ogólnopolskim centrum transportowym wruchu drogowym, kolejowym ilotniczym. Nie ulega wątpliwości, że Kolej Warszawsko-Wiedeńska włączyła Warszawę iMazowsze doEuropy. Dziś 83% linii kolejowych wwojewództwie jest zelektryfikowanych, coznacznie przekracza przeciętną krajową (55%); jednak na100 km2 przypada tutylko 4,8 kmtorów, wobec 6,4 kmśrednio wkraju. Pociągi ekspresowe, także InterCity, łączą stolicę zewszystkimi miastami wojewódzkimi, amiędzynarodowe – wtym EuroCity – zwieloma miastami europejskimi.
W relacjach międzynarodowych Warszawa mabezpośrednie połączenie m.in. z: Berlinem, Moskwą, Wiedniem, Budapesztem, Pragą iWilnem. Przez województwo mazowieckie kuWarszawie prowadzą główne szosy krajowe iprzebiegające przez Polskę drogi międzynarodowe. Odległości pomiędzy stolicą agłównymi miastami Mazowsza wynoszą do: Ciechanowa – 100 km, Ostrołęki – 115 km, Płocka – 111 km, Radomia – 102 kmi doSiedlec – 89 km. Z Berlina przez Poznań, Sochaczew, Warszawę, Siedlce dogranicy wTerespolu idalej doMińska biegnie jedna znajważniejszych dla Polski tras międzynarodowych, wprzyszłości będzie toautostrada A2.
Istotne znaczenie marównież droga Nr7: Gdańsk– Mława– Płońsk– Warszawa– Grójec– Radom– Kraków, atakże Nr8 zWarszawy przez Rawę Mazowiecką – Tomaszów Mazowiecki doWrocławia. Obie zczasem mają być unowocześnione istać się trasami ekspresowymi. Lotnisko im. Fryderyka Chopina naOkęciu togłówny wPolsce krajowy imiędzynarodowy port lotniczy. W2001 r. obsłużono tu95,5 tys. rejsów iodprawiono 3,15 mln pasażerów. ZOkęcia startują samoloty dokilkunastu miast wPolsce ikilkudziesięciu wEuropie, Azji iAmeryce Północnej.

Dane Statystyczne:
Powierzchnia- 35 579,09 kilometrów kwadratowych;
Powiaty- 37, miasta na prawach powiatu- 5;
Gminy- 314: miejskie- 35, wiejskie- 230, miejsko-wiejskie- 49;
Miejscowości ogółem- 9220, miasta- 85, sołectwa- 7 309;
Długość czynnej sieci wodociągowej- 26 386,3 km;
Długość czynnej sieci kanalizacyjnej- 5 474,6 km;
Długość eksploatowanych linii kolejowych normalnotorowych- 1 782 km;
Długość dróg publicznych outwardzonej nawierzchni- 28 292 km;
Mieszkania- 1 701 378;
Powierzchnia użytkowa mieszkań - 99 528 390 metrów kwadratowych;
Obszary prawnie chronione (w % powierzchni ogólnej)- 29,6;
Nakłady inwestycyjne naochronę środowiska (w % nakładów ogółem)- 4,7;
Nakłady inwestycyjne nagospodarkę wodną (w % nakładów ogółem)- 0,8;
Ścieki przemysłowe ikomunalne oczyszczane (w % wymagających oczyszczenia)-65,1;
Ludność- 5 079006: kobiety- 2 636064, mężczyźni- 2 442 942;
Ludność w wieku przedprodukcyjnym- 1 115 000;
Ludność w wieku produkcyjnym- 3 120 069;
Ludność w wieku poprodukcyjnym- 843 937;
Małżeństwa- 26194, Rozwody- 6008;
Przyrost naturalny (na 1000 osób)- -0,83, urodzenia- 47 176;
Zgony ogółem- 51401, w tym niemowląt- 345;
Oczekiwana długość życia: kobiet- 77,8, mężczyzn- 68,7;
Saldo migracji ogółem (na 1000 osób)- 1,4;


Bogactwo przyrodnicze i kulturowe
Region Mazowsza to nie tylko europejskie centrum życia gospodarczego, finansowego czy politycznego. To także rejony szczególnie atrakcyjne turystycznie. Wspaniale zachowane środowisko przyrodnicze jest atutem, którego nie sposób przecenić. Znajdujemy tu pozostałości wiekowych kniei jako puszcze- Białą, Bolimowską, Iłżecką, Kamieniecką, Kampinoską, Kozienicką i Zieloną oraz malownicze mniejsze skupiska leśne. Na Mazowszu nietrudno spotkać 400-letnie dęby, zachwycają również 200- 300-letnie modrzewie w pobliżu Grójca lub ponad 200-letnie sosny bartne w okolicy Myszyńca. Już z bliskiej, kilkukilometrowej odległości od centrum stolicy zachowały się prawie niedostępne ostoje dzikich zwierząt i rzadkiego ptactwa. Mazowsze obfituje w rezerwaty, pomniki przyrody i tereny chronionego krajobrazu. Enklawy naturalnej przyrody możemy podziwiać w 9 parkach krajobrazowych i 1 narodowym- Kampinoskim Parku Narodowym. Przy odrobinie szczęścia na trasach pieszych lub rowerowych szlakach spotkać możemy łosia, sarny, jelenie, rysia, a wśród mokradeł bobry, wydry oraz żurawie i czarne bociany. Nizinny i pozornie monotonny krajobraz Mazowsza urozmaicają doliny wielkich rzek- Wisły, Bugu, Narwi, Pilicy i Bzury. Nie brakuje i mniejszych rzek, urokliwie meandrujących wśród lasów i łąk Mazowsza, będących magnesem zarówno dla miłośników wędkowania, kajakarzy jak tez amatorów turystyki przyrodniczej. Najbardziej znane i najpiękniejsze z nich to: Liwiec, Świder, Radomka, Rawka, Omulew, Wkra, Orzyc, Skrwa i Wel. Jest też na Mazowszu niemała ilość jezior. Największe ich skupisko występuje na Pojezierzu Gostynińskim. Są to jednocześnie tereny bogate w ośrodki wczasowe, gospodarstwa agroturystyczne i stanice wodne. Również Zalew Włocławski, Zegrzyński „Tatar” w Rawie Mazowieckiej, „Muchawka” w Siedlcach, Zalew Ruda k. Mławy, zalew w Nowym Mieście oraz zalew w Kozienicach cieszą się dużym powodzeniem wśród amatorów sportów wodnych i wypoczynku nad wodą. Poza wymienionymi walorami przyrodniczymi trzeba przyznać, że Region Mazowsze może szczycić się wspaniałymi tradycjami i kulturą ludową, zwłaszcza łowicką i kurpiowską jak również występowaniem na jej ziemi cennych zabytków architektury, w tym zamków, pałaców i przede wszystkim tak charakterystyczny dla mazowieckiego krajobrazu, dworów szlacheckich. Ogromne bogactwo przyrodnicze i kulturowe Mazowsza sprzyja uprawianiu turystyki aktywnej- pieszej, rowerowej, kajakowej i żeglarskiej. Można tu z powodzeniem łowić ryby lub polować w obrębie obwodów łowieckich. Mazowiecką specjalnością jest tez turystyka konna.


Kampinoski Park Narodowy
Położenie, powierzchnia, historia:
Kampinoski Park Narodowy leży w województwie mazowieckim, na północny - zachód od Warszawy, z którą bezpośrednio sąsiaduje. Obejmuje fragment pradoliny Wisły w Kotlinie Warszawskiej, gdzie występuje duży kompleks leśny Puszcza Kampinoska.
Idea utworzenia Parku powstała w latach 20-tych XX w. W latach trzydziestych utworzono w Puszczy Kampinoskiej pierwsze rezerwaty przyrody (Granica, Sieraków, Zamczysko), które obecnie mają znacznie większą powierzchnię i podlegają ochronie ścisłej. Kampinoski Park Narodowy utworzony został w roku 1959 na powierzchni 40 700 ha. Największe zasługi w jego utworzeniu mieli Roman i Jadwiga Kobendzowie, którzy pierwsi w latach 20-tych i 30-tych na terenie Puszczy Kampinoskiej prowadzili szerokie badania florystyczno - fitosocjologiczne (R.K.) i geomorfologiczno-geologiczne (J.K.)
Walory przyrodnicze Puszczy oraz prowadzone na jej terenie działania ochronne zyskały uznanie na forum międzynarodowym. W styczniu 2000 r. Kampinoski Park Narodowy został wpisany na listę rezerwatów biosfery UNESCO.
Aktualna powierzchnia Parku wynosi 38 544 ha, w tym 68 ha poza województwem mazowieckim zajmuje Ośrodek Hodowli Żubrów im. Prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Smardzewicach k. Tomaszowa Mazowieckiego w województwie łódzkim.
Pod ochroną ścisłą 4 638 ha (22 wydzielone obszary), wokół Parku strefa ochronna (otulina) o pow. 37 756 ha. 70% powierzchni Parku stanowią lasy. Podstawowym gatunkiem lasotwórczym jest sosna, a dominującym siedliskiem - bór świeży. Symbolem Parku jest łoś.

Roślinność:
Naturalne zasoby flory Parku obejmują około 1245 gatunków roślin naczyniowych. Ochronie gatunkowej podlega 69 gatunków roślin, w tym m.in.: chamedafne północna, zimoziół północny, wisienka kwaśna i wężymord stepowy. Osobliwością Parku jest występowanie brzozy czarnej. Stwierdzono też występowanie 120 gatunków mchów, 25 wątrobowców i 150 gatunków porostów. Dominujący w krajobrazie kontrast wydm z bagnami uwydatnia szata roślinna. Na wydmach przeważają bory sosnowe i grądy, na bagnach różne typy łąk, turzycowisk oraz zarośla i lasy olchowe. Na terenie Parku występuje ponad 50 zespołów roślinnych, w tym 12 leśnych. Park prowadzi własne gospodarstwo szkółkarskie, skąd pozyskuje się materiał biologiczny (sadzonki).

Zwierzęta:
Park i współczesna dolina nieuregulowanej Wisły ze starorzeczami, piaszczystymi łachami, wyspami, łęgami i zaroślami stanowią niezwykle ważne biotopy dla wielu gatunków roślin i zwierząt. Fauna Parku jest bogata - według naukowców obejmuje około 16 000 gatunków. Najliczniejsze są owady liczące ponad 2 030 gatunków oraz ptaki około 200 gatunków. Ponadto na terenie Parku występuje 6 gatunków gadów, 13 gatunków płazów i 48 gatunków ssaków.
Park ma bogate doświadczenia w zakresie restytucji: łosia - od 1951 r., bobra - od 1980 r. oraz rysia - od 1992 r. Populacja łosia w Parku rozwinęła się, a gatunek ten przeniósł się także do innych kompleksów leśnych.
W Parku występują 83 gatunki zwierząt zagrożonych, wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt oraz 280 gatunków objętych ochroną gatunkową. Z terenu Parku opisano 19 gatunków zwierząt nowych dla nauki oraz 14 nowych dla Polski.

Wody:
Park położony jest w największym w kraju węźle wodnym, jaki wyznaczają zbiegające się w tym rejonie doliny Wisły, Bugu, Narwi, Wkry i Bzury. W Parku nie występują jeziora. W XIX i XX wieku znaczne obszary bagien zostały zmeliorowane i obecnie są przesuszone. Największym ciekiem wodnym Parku jest Łasica, dopływ Bzury, spełniająca w sieci odwadniającej rolę głównego kanału.

Geologia i geomorfologia:
Krajobraz Parku został ukształtowany ponad 12 tysięcy lat temu, gdy płynące z południa rzeki napotkały czoło ustępującego lądolodu skandynawskiego i skierowały się wzdłuż niego ku zachodowi, żłobiąc szerokie na ok. 18 km koryto. Tak powstał taras akumulacyjny pradoliny Wisły, ograniczony od wysoczyzn polodowcowych. Na północy jest to wysoka na ponad 20 m skarpa Równiny Płońskiej, na południu nieco niższa skarpa Równiny Błońskiej. Właściwy taras Puszczy Kampinoskiej zbudowany jest z piasków i żwirów rzecznych. Pod koniec epoki lodowcowej na łachach Prawisły rozwinęły się procesy eoliczne, tworząc wydmy, które sięgają do 30 m wysokości względnej i prezentują różne formy morfologiczne: łuki, parabole, wały, grzędy i zespoły wydmowe, przypominające do złudzenia mini łańcuchy górskie. Około 12,5 tysiąca lat temu wydmy zostały utrwalone roślinnością i stanowią dziś na powierzchni blisko 20 tysięcy ha unikatowy na skalę europejską twór przyrodniczy. Pasy bagienne zajmują tereny dawnego koryta Prawisły. Płynąca pradoliną Wisła zajmuje współcześnie zaledwie 1,5 km szerokości. Na płaskich terenach pasów bagiennych, a także w obrębie pasów wydmowych, w misach wywiania piasku (tzw. deflacyjnych) powstały pokłady torfu niskiego.

Kultura materialna:
Tereny Parku mają bogatą historię, w tym związaną z walkami o niepodległość Polski. Świadectwem jej są mogiły powstańców z 1863 r., cmentarze wojenne z 1939 r. oraz partyzanckie z lat 1944-1945, zbiorowe mogiły i pomniki. Symbolem zbrodni hitlerowskich jest cmentarz Palmiry, miejsce spoczynku wybitnych Polaków i mieszkańców Warszawy tajnie pomordowanych w latach 1939-1943. W Parku i na jego obrzeżach znajduje się kilka wartościowych zabytków architektury, m.in. gotycko - renesansowy kościół obronny z połowy XVI w. w Brochowie, dworek i kościół z końca XVIII w. w Lipkowie, drewniany kościół z XVIII w. i klasycystyczny dwór z XIX w. w Kampinosie, dworek w Żelazowej Woli gdzie urodził się Fryderyk Chopin oraz w Niepokalanowie jeden z największych zespołów klasztornych w świecie, założony w 1927 r. przez św. Maksymiliana Kolbego.

Turystyka, edukacja, monitoring środowiska:
W Parku dozwolona jest turystyka krajoznawcza (piesza, rowerowa i konna, zimą także narciarska). Służą jej znakowane szlaki turystyczne o długości około 360 km oraz ponad 200-kilometrowy tzw. Kampinoski Szlak Rowerowy. Dla obsługi ruchu turystycznego urządzono na obrzeżach Parku 15 parkingów samochodowych, 6 pól wypoczynkowych, tereny biwakowe. Park odwiedzany jest głównie w dni wolne od pracy.
W okresie wiosenno - letnim bardzo atrakcyjnym środkiem dojazdu na północno - zachodni skraj Parku, do Wilcza Tułowskiego, jest zabytkowa kolej wąskotorowa z Sochaczewa (w Sochaczewie przy ul. Towarowej 7 mieści się największe w Europie Muzeum Kolei Wąskotorowej).
Działalność edukacyjną park prowadzi w dwu placówkach: Ośrodku Dydaktyczno - Muzealnym w Granicy k. Kampinosu, tel. (0 prefiks 22) 725 01 23, oraz Centrum Edukacji w Izabelinie przy ul. Tetmajera 38. Zadania naukowe spoczywają na Dziale Nauki i Monitoringu Przyrody. Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego "Pożary", wchodzi w skład państwowej sieci monitoringu środowiska.


Szlakiem zabytków na Mazowszu
Terytorium Mazowsza ukształtowało się w średniowieczu i funkcjonowało jako kraina w większości drobnego rycerstwa, a następnie drobnej szlachty polskiej. Mazowszanie, jako grupa etniczna Słowian zachodnich, zamieszkiwali nad środkową Wisłą, Narwią i dolnym Bugiem, w dopływach Skrwy, Wkry, dolnej Bzury, Liwca, po obszar dolnej Pilicy. Wyróżniali się odrębnością plemienną, wykształcili własne obyczaje i tradycje. Zaznaczyć tu należy społeczność kurpiowską, która w XVII wieku zaczęła zasiedlać północno-wschodnie tereny Mazowsza, obecnej Puszczy Zielonej, a następnie w XVIII wieku również obszar połączonej w widłach Narwi i Bugu Puszczy Biskupiej, dzisiaj zwanej Białą. Mazowsze zostało jako jedna z pierwszych dzielnic włączone do monarchii piastowskiej. Następnie ze zmiennym szczęściem stanowiło dzielnicę niezależną lub też jego ziemie dzielono na drobne księstwa. Ośrodkami władzy były kolejno Płock, Czersk, a po przeniesieniu rezydencji królewskiej w 1596 roku z Krakowa do Warszawy, Mazowsze stało się także centrum żucia politycznego państwa polskiego. Kolejne okresy dziejów wzbogacały dziedzictwo kulturowe, ale też nierzadko niosły zagładę i ruinę. Tym cenniejsze są okruchy ocalone z przeszłości, często bardzo okazałe i zajmujące miejsce zaszczytne na mapie zasobów zabytkowych Polski. Dzisiejsze Mazowsze obejmuje ziemie: płocką, ciechanowską, ostrołęcką, siedlecką, radomską, skierniewicka i warszawską. Zabytki architektury i sztuki, będące świadectwem świetności tej ziemi, są dziełami tej miary artystów co Tylman z Gameren, Jakub Fontana, Henryk Marconi, Dominik Merlini i Michał Palloni.


ZAMKI I GRODZISKA
Najstarsze na Mazowszu ślady osadnictwa pochodzą z końca starszej epoki kamienia- około 10 tysięcy lat p.n.e. i odkryte zostały w okolicach Świdrów Wielkich. Na nadrzecznych wydmach znaleziono ślady osad półstałych i koczowisk z okresu neolitu oraz cmentarzysk z epoki brązu i żelaza. W okolicy dzisiejszego Pruszkowa między I wiekiem p.n.e. a IV n.e. istniał jeden z największych w Europie ośrodków hutniczych, w którym z rudy darniowej wytapiano żelazo, także w celach handlowych. Liczne obiekty wczesnośredniowieczne wskazują na znaczna gęstość osadnictwa mazowieckiego. Ze względów obronnych ludność budowała grodziska. Najwcześniejsze powstawały w okolicach Proboszewic, w Szeligach pod Płockiem, Drwałach, pod Ostrołęką- naprzeciwko ujścia Omulwi do Narwi, w Radomiu. Natomiast nieco później w okolicach dzisiejszej Warszawy. W X wieku Mazowsze było jedną z lepiej zorganizowanych i gospodarczo zasobnych dzielnic Polski. Przebiegały tędy szlaki handlowe na Ruś i do Małopolski. Nad brzegami Wisły powstawały osady, w dogodnych miejscach tworzono przeprawy. Od XIII wieku datuje się na Mazowszu lokacja miast i związany z nią rozwój architektury. Świadczą o tym do dziś zachowane zamki obronne.

Płock- jeden z najstarszych grodów na Mazowszu, w jego miejsce na przełomie XIII/XIV wieku wzniesiono zamek książąt mazowieckich o dwóch charakterystycznych wieżach: Zegarowej i Szlacheckiej. 17 metrowy mur okalający budowlę uchodzi za najwyższy w Polsce. Dziś zamek jest siedzibą Muzeum Mazowieckiego szczycącego się najbogatszymi w kraju zbiorami sztuki secesyjnej- zarówno aranżacji wnętrz mieszkalnych, jak i zbioru strojów, przedmiotów użytkowych ze znaną kolekcją szkieł secesyjnych z polskich i europejskich hut.

Liw- zamek rycerski został zbudowany w XV wieku na miejscu dawnego grodu drewnianego broniącego przeprawy przez Liwiec. Rozbudowany w XVI wieku dzięki staraniom królowej Bony- podwyższono mury i wieżę. W wiekach XVII i XVIII wielokrotnie niszczony w wyniku działań wojennych. Pod koniec XVIII wieku obok postawiono barokową kancelarię- siedzibę starosty i sądu. Po II wojnie światowej zrekonstruowano okazałą basztę i barokowy dworek. Obecnie mieści się tu Muzeum- Zbrojownia prezentujące wspaniałą kolekcję polskich i obcych militariów. Z zamkiem związana jest legenda Żółtej Damy. Niewinnie oskarżona o zdradę małżeńską i ścięta, ukazuje się o północy w żółtej sukni i przekonuje napotkane osoby o swej niewinności. Natomiast w głębokich lochach czyha na śmiałków diabeł, pilnujący skarbów ukrytych tam przez królową Bonę.

Oporów- XV- wieczny zamek gotycki na wyspie, otoczonej fosą, przez którą pierwotnie prowadził zwodzony most, rezydencja prymasa Władysława Oporowskiego. Kamienne fundamenty zamku położone w miejscu bagnistym, wsparte są na dębowych palach osadzonych głęboko w ziemi. Zabudowania zamkowe okalają mury obronne zamykające dziedziniec od wschodu i północy. Układ wnętrz budynku zamkowych pozostał niemal niezmieniony. Mieści się tu Muzeum Wnętrz Stylowych. Wyposażenie sal dostosowane jest w części do wystroju architektonicznego niektórych pomieszczeń i podkreśla ich pierwotne funkcje. Zbiory zawierają dzieła sztuki z różnych epok. Z zamkiem i sąsiadującym z nim klasztorem wiąże się romantyczna legenda.

Czersk- ruiny gotyckiego zamku z II połowy XIV wieku. Na miejscu starszego grodu z XI- XII wieku zachowały się trzy wieże i częściowo mur okalający dziedziniec. W południowej baszcie mieściło się więzienie, w którym Konrad Mazowiecki więził Henryka Brodatego. Miejscowość oddalona jest o 40 km od Warszawy. Zarysy starego zamczyska widoczne są w dużej odległości. Co roku, w czerwcu odbywa się tu impreza plenerowa „Święto duchów”.

Ciechanów- zamek książąt mazowieckich z II połowy XIV wieku. Zbudowany w zakolu Łydyni, jest jednym z najciekawszych nizinnych zamków obronnych. Do dziś zachowały się wysokie mury obwodowe i dwie cylindryczne wieże narożne, w których można zwiedzać ekspozycję broni białej, palnej i uzbrojenia obronnego. W gotyckiej piwnicy organizowane są koncerty muzyki dawnej.

Łęczyca- zamek królewski z połowy XIV wieku. Zbudowany z cegły gotyckiej z zachowaną wieżą szlachecką i przepiękną attyką. Z zabytkiem tym związana jest legenda o diable Borucie strzegącym skarbów podziemia.

Szydłowiec- kamienno- ceglany zamek wzniesiony przez Mikołaja Szydłowskiego w początkach XVI wieku otoczony jest szeroka fosą. Wież bramna i skrzydło północne gotyckie, skrzydło wschodnie renesansowe. Brama połączona jest ze skrzydłami wschodnim gotyckim murem kurtynowym. W zamku czynne jest Muzeum Lodowych Instrumentów Muzycznych.



PAŁACE
Na przestrzeni wieków powstało wiele wspaniałych założeń pałacowo-parkowych według projektów najznakomitszych, nie tylko polskich twórców. Architektoniczny krajobraz Mazowsza kształtowali wielcy właściciele ziemscy mający tu swoje posiadłości rodowe. Wznoszone rezydencje odpowiadały piastowanym godnościom i majątkowi przedstawicieli dawnej Rzeczypospolitej- Radziwiłłów, Czartoryskich, Potockich, Poniatowskich, Lubomirskich, Zamoyskich, Krasińskich, Branickich, Ogińskich i Ostrowskich. Do dziś dotrwało około 50 magnackich rezydencji barokowych, klasycystycznych bądź neogotyckich zasługujących na wyróżnienie. Wśród nich wyróżniają się.

Nieborów- zespół pałacowo- parkowy zbudowany przez Tylmana z Gameren dla kardynała Michała Stefana Radziejowskiego w latach 1690- 96. W XVIII wieku pałac przeszedł w ręce Radziwiłłów, powstał park w stylu angielskim z pawilonami ogrodowymi jak również kolekcja książek, rycin, map, medali i monet. Księżna Helena Radziwiłłowa zafascynowana antykiem, założyła w 1778 roku w pobliżu Nieborowa park- Arkadię, której centralny punkt stanowiła Świątynia Diany. Obecnie w pałacu znajduje się oddział Muzeum Narodowego, a przepiękne wnętrza z bogatym wystrojem i zbiorami sztuki użytkowej udostępniono zwiedzającym. W części pałacu mieści się Dom Pracy Twórczej.

Radziejowice- zespół pałacowy składa się z pałacu właściwego, zameczku, parku i dworku administratora. Pałac został przebudowany w końcu XVII wieku na barokowy dla prymasa Michała Radziejowskiego. W bezpośrednim sąsiedztwie zachowane partie murów z pierwotnego dworu obronnego przebudowano w stylu gotyckim w romantyczny zameczek i połączono z pałacem galerią. Wokół budowli założono w 1817 roku park krajobrazowy zaprojektowany przez Aleksandra d’Alfonce de Saint Omer.
Współcześnie pałac przeznaczono na Dom Pracy i Wypoczynku Ministerstwa Kultury oferujący gościom około 70 pałacowych pokoi.

Walewice- pięknie wkomponowany w krajobraz, leżący nad Mrogą, klasycystyczny pałac rodu Walewskich umożliwia gościom obcowanie z naturą w atmosferze komfortu i gościnności. Słynna walewicka stadnina od ponad pięćdziesięciu lat hoduje i sprzedaje piękne angloaraby. Oprócz nauki jazdy i przejażdżek, stadnina oferuje wędkowanie oraz zorganizowaną turystykę łowiecką.

Luszyn- budowla wzniesiona w I połowie XIX wieku w formie willi włoskiej, przebudowana dla Stanisława Godlewskiego, zawiera elementy późnobarokowe i klasycystyczne. Przed podjazdem charakterystyczne kamienne figury sfinksów. Pałac otoczony jest parkiem krajobrazowym z piękną neobarokową brama wjazdową. Obecnie mieści się tu Ośrodek Hodowli Zwierzyny Łownej stanowiący bazę dla miłośników polowań.

Iłża- zamek kamienny, zbudowany na wzgórzu w 1340 roku przez biskupa krakowskiego Jana Grotze- dziś trwała ruina z dominującą okrągłą wieżą- doskonałym punktem widokowym na całą okolicę.

Pułtusk- zamek z XIV wieku zbudowany na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu, początkowo gotycki, w XVI wieku przebudowany na rezydencję renesansową. Do dziś istnieje dobudowany w XVII wieku most arkadowy.
Przez wiele stuleci stanowił siedzibę biskupów płockich, obecnie mieści Dom Polonii. Wokół zamku rozległy, opadający do samej Narwi, XV- wieczny ogród.

Opinogóra k. Ciechanowa- zespół rezydencjonalny złożony z zameczku, oficyny i domku podcieniowego wzniesiony w połowie XIX wieku dla Zygmunta Krasińskiego i jego żony. Neogotycką budowlę z charakterystyczną, dwupiętrową wieżą otacza rozległy park w stylu angielskim. Zgromadzono tu wiele pamiątek po rodzinie poety, a ekspozycję nazwano Muzeum Romantyzmu.

Nowy Duninów- neogotycki zameczek z II połowy XIX wieku, o nieregularnym kształcie, dwukondygnacyjny, z mieszkalnym poddaszem i kolistą, czterokondygnacyjna wieżą. Architekturą nawiązuje do gotyku północnego. Wokół częściowo zachowany park krajobrazowy. Obok zameczku usytuowany pałacyk myśliwski, pierwotnie jako dwór drewniany. Murowany, posiada dwie czworoboczne, neogotyckie wieże.

Sanniki- pałac zaprojektowany przez Władysława Marconiego na miejscu dworu rodziny Pruszaków z I połowy XIX wieku. W stylu neorenesansowym, nawiązuje formą do willi włoskiej. W pałacu kultywuje się tradycję związaną z postacią Fryderyka Chopina. Tradycyjnie, w każdą pierwszą niedzielę miesiąca muzykują tu sławni artyści. Sanniki stanowią także centrum sztuki ludowej- co roku w czerwcu organizowana jest tu impreza folklorystyczna „Niedziela Sannicka”.

Liberadz- pałac malowniczo położony na skarpie opadającej ku Łydyni. Wzniesiony w końcu XVIII wieku dla Józefa Dembowskiego, stanowi jeden z ciekawszych na Mazowszu obiektów, zaprojektowany na planie nieregularnym przez Hilarego Szpiclowskiego. Posiada bardzo oryginalną elewacje frontową. W parku krajobrazowym zachowały się okazy starych grabów, lip i kasztanowców, szpaler świerkowy oraz dojazdowa aleja grabowo- lipowa.

Stara Wieś- niezwykle okazały pałac usytuowany na starym „gdańskim szlaku” kupieckim, wzniesiony dla księcia Bogusława Radziwiłła w połowie XVII wieku. Później zmieniał właścicieli i wystrój zewnętrzny. Obecny swój wygląd w stylu gotyku angielskiego uzyskał po przebudowie w 1843 roku dla księcia Sergiusza Glicyna i jego żony Marii. Posiada zachwycającą elewację zewnętrzną z charakterystyczną ośmioboczną wieżą w narożniku południowo- wschodnim i bogato wyposażone wnętrza. Do najciekawszych pomieszczeń należą sale- Malinowa z kaflowymi piecami, Myśliwska z plafonem i Biblioteczna z bogato dekorowanym kominkiem.

Patrykozy k. Sokołowa Podlaskiego- wznosi się tu najeżony wieżyczkami i blankami okazały XIX- wieczny pałac, którego styl łączy w sobie cechy klasycyzmu z neogotykiem. Widoczny z daleka, pełen fantazji i nieporównywalny z żadną inną rezydencją, nosi dumne miano „Perły Podlasia”.

Ślężan- wspaniale utrzymany, XIX- wieczny pałac malowniczo położony nad Bugiem, około 15 km na północ od Radzymina. Łączy funkcje zabytkowego obiektu i ośrodka szkoleniowego.

Popowo Kościelne- na skraju sosnowych lasów Puszczy Białej, nad Bugiem, około 10 km od Serocka, wznosi się niewielki pałac i oficyna z I połowy XIX wieku- klasycystyczny z elementami neogotyku. Uroku dodają mu dwie ośmioboczne wieże, z których większa dodatkowo zwieńczona jest krenelażem i ostrołukowymi oknami. Otoczony parkiem z wiekowymi drzewami, stanowi wspaniałe miejsce do wypoczynku, a jest ku temu okazja, bowiem mieści się tu ośrodek wczasowy Ministerstwa Sprawiedliwości.

Leszno- położone na obrzeżach Kampinoskiego Parku Narodowego w rozległym, wspaniale utrzymanym parku z prostokątnym stawem, alejami starych grabów, lip i kasztanowców, posiada barokowy pałac z I połowy XVII wieku. Świetnie utrzymana, zabytkowa budowla mieści ośrodek szkoleniowy Banku Gospodarki Żywnościowej. Można tu wynająć pokoje, świetnie zjeść i zaplanować wycieczki puszczańskimi szlakami parku narodowego.

Kozienice- miasto, którego nazwa wywodzi się najprawdopodobniej od królewskiego powiedzenia na polowaniu- „kozie- nic”. Posiada zabytkowy zespół pałacowy zbudowany pod koniec XVIII wieku według projektu Franciszka Placidiego dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Przebudowywany w XIX wieku, w stylu renesansu francuskiego. Do dziś zachowała się jedynie lewa oficyna i cokoły pod rzeźby z czasów stanisławowskich przedstawiające sceny z polowań.
Pozostałe zabudowania powstały dużo później. Pałac położony bardzo malowniczo, na wysokiej skarpie rzecznej otacza park w stylu angielskim założony przez Jana Fontanę.

Jadwisin- niemalże w puszczy, bowiem ogrodzony teren obejmuje 100 ha gęstego lasu, położony jest XIX- wieczny pałac projektu Franciszka Arywuf’a dla Radziwiłłów. Wzniesiony na wysokim brzegu Narwi, stylem nawiązuje do renesansu francuskiego. Płaszczyzny ścian elewacji zewnętrznej wyłożone są czerwonymi płytkami terakoty, a narożniki i otwory okienne i drzwiowe obramowane białym piaskowcem. Tworzy to bardzo malowniczą całość z interesującym akcentem czterobocznej wieży i piętrowymi ryzalitami zwieńczonymi trójkątnymi szczytami. W pałacu mieści się ośrodek wypoczynkowy Urzędu Rady Ministrów. Do dyspozycji gości są pokoje gościnne, pałacowa kuchnia, kryty basen kąpielowy, sale konferencyjne, do których prowadzi długi podziemny korytarz.

Jabłonna- rezydencja pałacowa według projektu Dominika Merliniego, powstała na zlecenie brata króla Stanisława Augusta prymasa Michała Poniatowskiego. Pod koniec XVIII wieku powstał angielski park krajobrazowy projektu Szymona Bogumiła Zuga, z kilkoma pawilonami, z których do dziś przetrwały: grota, oranżeria i pawilon chiński. Po tragicznej śmierci ks. Józefa w bitwie pod Lipskiem. Jabłonnę otrzymała jego siostra Teresa Tyszkiewiczowi, a następnie Anna z Tyszkiewiczów. Przebudowała i przekształciła ona posiadłość w ośrodek kultu księcia Józefa, gromadząc po nim pamiątki, umieściła także tablicę z napisem: „Ustronie bohatera ozdobiwszy starannie bez naruszenia pamiątek potomkom przekazuję. Po II wojnie pałacyk przekazano Polskiej Akademii Nauk. Po renowacji wnętrza otrzymały klasycystyczny wystrój, wyposażono je w stylowe meble, ale nie wróciła do pałacu kolekcja dzieł sztuki. W oficynie pałacowej można wynająć apartamenty.

Teresin- neobarokowy pałac z połowy XIX wieku wzniesiony według projektu Adolfa Loewe dla Hermana Epsteina, po gruntownych przebudowach od 1909 roku był własnością ks. Władysława Druckiego- Lubeckiego. Wspaniałą elewację frontową otacza park krajobrazowy z okazami starych dębów.

Siedlce- dzięki mecenatowi księżnej Aleksandry z Czartoryskich- Ogińskiej stały się centrum życia towarzyskiego i kulturalnego. Klasycystyczny pałac z I połowy XVIII wieku, wykonany według projektu Stanisława Zawadzkiego był miejscem spotkań najwybitniejszych artystów, intelektualistów i polityków epoki. Kilkakrotnie gościł tu król Stanisław August Poniatowski- kuzyn księżnej. W centrum miasta wznosi się XVIII- wieczny ratusz zwany „Jackiem”. Jest dziś architektoniczną wizytówką miasta ze względu na usytuowaną na wieży postać mitycznego Atlasa podtrzymującego kulę ziemską. Uroku temu miejscu dodaje zegar na ratuszowej wieży wygrywający melodię słynnego poloneza „Pożegnanie z ojczyzną”, skomponowanego przez hetmana Ogińskiego. W ratuszu mieści się Muzeum Okręgowe.

Srebrna k. Płocka- rozległa budowla z XIX wieku, początkowo parterowy dwór, który dzięki licznym przebudowom uzyskał dzisiejszy, niepowtarzalny kształt. Otaczający pałac park krajobrazowy założony w 1870 roku wykorzystując korzystne naturalne ukształtowanie terenu. W okresie międzywojennym w pałacu gościli m.in. Julian Tuwim, Tadeusz Dołęga- Mostowicz. Piękną, naturalną scenerię wykorzystano do nakręcenia głośnego przed wojną filmu „Znachor”. Obecnie mieści się tu Ośrodek Kulturalno- Szkoleniowy płockiej Petrochemii.



DWORY SZLACHECKIE
W bogatym krajobrazie kulturowym XVIII-wiecznego Mazowsza szczególną rolę odgrywały pełne uroku i wewnętrznego ciepła dwory i dworki szlacheckie. Z klasycystycznym, kolumnowym gankiem, zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem lub falistym szczytem, dachem łamanym, krytym gontem oraz malowniczymi narożnymi alkierzami odznaczały się prostotą i elegancją. Murowany, a częściej drewniany, domostwo szlachcica- Polaka był dwór synonimem polskości i wzorem tradycji narodowych. W czasach, gdy Polska pozbawiona była niepodległości urósł nawet do rangi narodowego symbolu i bastionu patriotyzmu, w którym pielęgnowano narodowe pamiątki i wychowywano młode pokolenia w duchu miłości do ojczyzny. Do naszych czasów dworów przetrwało niewiele. Z tych, które ocalały i cieszą blaskiem swej niepowtarzalnej urody, przedstawiam najpiękniejsze, najbardziej znane lub związane z osobami sławnych Polaków.

Żelazowa Wola- w parku, w którym rosną egzotyczne gatunki drzew i krzewów, zanurzony w gałęzie wiekowego kasztanowca stoi dworek bielony pełen muzyki Chopina. To właśnie tutaj 22 lutego 1820 roku przyszedł na świat Fryderyk Chopin. Wieś była własnością rodziny Skarbków, gdzie pracował jako nauczyciel ojciec Fryderyka, Mikołaj. Dwór rodziny Skarbków nie przetrwał do dzisiejszych czasów. We wnętrzach zachowanej oficyny urządzono muzeum, prezentujące pamiątki po Chopinie. W skromnym klasycystycznym saloniku stoi fortepian, na którym koncertują artyści z całego świata. Zwiedzić można także jadalnię, alkowę, pokój ojca i pokoik dziecinny.
Od wiosny do późnej jesieni w każdą niedzielę o godzinie 11 i 15 organizowane są w dworku koncerty.

Petrykozy- w sąsiedztwie trzech kaskadowo położonych stawów usytuowany jest parterowy XIX- wieczny, murowany dwór z łamanym dachem krytym gontem. Bielone ściany pokrywa czerwieniejące jesienią dzikie wino. Gospodarz zabytkowego siedliska, znany aktor Wojciech Siemion zgromadził pokaźny zbiór dzieł sztuki ludowej i współczesnego malarstwa. W Petrykozach organizowane są plenery malarskie i spotkania artystów.

Gołotczyzna k. Ciechanowa- zabytkowy dworek „Krzewinia” Aleksandra Świętochowskiego, w którym dzisiaj mieści się Muzeum Pozytywizmu. Tu Aleksander Świętochowski spędził ostatnie lata swojego życia. Obok w pięknym parku, znajduje się odrestaurowany dworek Aleksandry Bąkowskiej, współpracownicy Świętochowskiego, w którym na początku XX wieku była szkoła rolnicza dla dziewcząt włościańskich, a obecnie pokazuje się wnętrza dworkowe.


Kuznocin k. Sochaczewa- bajkowa budowla z początku XX wieku łączy w sobie syntezę wyobrażeń o polskim dworze. Malownicza sylwetka zawiera elementy barokowe nawiązujące do dworów alkierzowych i … sporą dozę fantazji. Tuż obok domu przepływa Bzura.

Głuchy niedaleko Wyszkowa- modrzewiowy dworek z końca XVIII wieku z gankiem na drewnianych kolumnach zwieńczonym trójkątnym szczytem i czterospadowym dachem krytym gontem. Prowadzi do niego wspaniała aleja wysadzana klonami. Tu w folwarku Laskowo- Głuchy 24 września 1821 roku urodził się jeden z najoryginalniejszych i najwszechstronniejszych poetów Cyprian Kamil Norwid. Po wyjeździe z kraju często wracał myślą do miejsc swojej młodości tworząc nostalgiczne wiersze o polskiej wsi.
Dziś majątek ten jako własność prywatna córki aktorki Beaty Tyszkiewicz i reżysera Andrzeja Wajdy nie pełni funkcji muzeum.

Wola Suchożeberska k. Siedlec- wspaniała, świetnie zachowana klasycystyczna budowla z I połowy XIX wieku początkowo należąca do Czartoryskich, następnie do rodziny Marcinkowskich. Do dziś zachowały się meble z tamtego okresu uzupełnione stylizowanymi sprzętami w stylu eklektycznym. Dwór wykorzystywany jest na organizację narad i konferencji, świadczone są tu usługi hotelowe i gastronomiczne.

Chlewiska k. Siedlec- drewniany, pięknie utrzymany dwór z XIX wieku zwany „Reymontówką” należał m.in. do wdowy po wielkim pisarzu Władysławie Reymoncie, obecnie mieści się tu Dom Pracy Twórczej. Położony wśród łąk i lasów, otoczony wspaniałym parkiem, a współcześnie doposażony w kort tenisowy, basen i niewielką stadninę koni stanowi atrakcyjne miejsce na warsztaty artystyczne, plenery malarskie, koncerty.

Warka- XVII- wieczny dwór wzniesiony według projektu Augustyna Lucciego, obecnie Muzeum imienia Kazimierza Pułaskiego, konfederata barskiego, uczestnika walk o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Dwór położony jest w parku, w którym rosną rzadkie okazy drzew.

Orońsko k. Radomia- zespół dworski z pałacem, związany z postacią znanego malarza batalisty Józefa Brandta, zbudowany w latach 1840-1850 w stylu klasycystycznym według projektu F.M. Lanciego. W skład kompleksu zabudowań wchodziły również: kaplica późno klasycystyczna, dawna oranżeria, spichlerz i stajnia (dziś sale wystawiennicze oraz pracownie). Całość okala bardzo malowniczy park krajobrazowy z rozległym stawem. Współcześnie mieści się tu Centrum Rzeźby Polskiej, które tworzą: Muzeum J. Brandta, Muzeum Sztuki Współczesnej, Muzeum Orońska, galerie wystawiennicze, pracownie rzeźbiarskie, hotel i plenerowa wystawa rzeźby w parku.

Czarnolas k. Zwolenia- wieś będąca od końca XV wieku własnością Kochanowskich. W dworze czarnoleskim powstawały wielkie dzieła Jana Kochanowskiego, poety, najwybitniejszego przedstawiciela poezji narodowej doby renesansu. W miejscu gdzie według tradycji miał stać dworek Kochanowskiego, wznosi się neogotycka kaplica z XIX wieku. Murowany dworek mieszczący muzeum poety zbudowano ok. 1870 roku dla Władysława Jabłonowskiego. Dwór otacza romantyczny park, w którym zachowały się stawy. Rosną tu liczne lipy, graby, egzotyczne gatunki drzew i dąb pomnik przyrody. Nie zachowała się słynna lipa z wiersza poety, w jej miejscu stoi obelisk z symbolicznym sarkofagiem Urszulki, córki Kochanowskiego. Przed dworem widnieje okazały pomnik poety dłuta Mieczysława Weltera, wzniesiony z okazji 450 urodzin Kochanowskiego.

Pęcice k. Pruszkowa- „Jam dwór polski co walczy mężnie i strzeże wiernie”- tak głosi napis na ryzalicie frontowym elewacji dworu w Pęcinach. Historia dworu jest bardzo bogata. Został on wzniesiony na początku XIX wieku według projektu architekta Fryderyka Lessla. Najdłużej właścicielami Pęcic była rodzina Sapiehów, a następnie Marylskich. Wokół dworu rozciąga się park krajobrazowy z dużym, 9- hektarowym stawem. Istnieje możliwość skorzystania z pokoi hotelowych i dworskiej kuchni.

Obory k. Konstancina- malowniczo położona budowla rodziny Wielopolskich z XVII wieku, w stylu barokowym, kojarzy się bardziej z bryłą pałacu niż dworu, związana jest z nazwiskami wspaniałych architektów- Tylmana z Gameren, a następnie Henryka Marconiego.
Ogromna fasada oszczędna w formie i bardzo wykwintna.
XVIII- wieczny park okalający dwór urozmaicają aleje jesionów, klonów i kasztanowców oraz dwa stawy usytuowane w północno- wschodniej części parku. Posiadłość należy do Związku Literatów Polskich i mieści Dom Pracy Twórczej.

Tułowice k. Żelazowej Woli- na skraju Kampinoskiego Parku Narodowego, przy trasie turystycznej związanej z postacią F. Chopina, łączącej Brochów z Żelazową Wolą bieleje z daleka okazała bryła klasycystycznego dworu. Wzniesiony został przez kasztelana Adama Lasockiego w końcu XVIII wieku według projektu Hilarego Szpiclowskiego. Charakteryzuje się kolumnadą sięgającą pierwszego piętra usytuowaną od strony wejścia ogrodowego, a nie od frontu. Obecny właściciel malarz Andrzej Nowak- Zempliński z pietyzmem odrestaurował dwór, nadając wnętrzom dawny, historyczny wygląd. W odrestaurowanych budynkach gospodarskich mieści się zbiór pojazdów dworskich z terenów Mazowsza i Małopolski.

Koszelew- położony na szlaku turystycznym z Płocka przez Zdwórz do Gąbina, zespół dworski pochodzący z I połowy XIX wieku z zabytkowym parkiem bogatym w okazy starodrzewu. Obecnie mieści się tutaj Państwowy Dom Pomocy Społecznej.

Sucha k. Węgrowa- „Sub veteri tectu, sed parentali” („Pod starym, lecz ojczystym dachem”)- tak głosi napis na tympanonie jednego z najurokliwszych dworów Mazowsza. A jest on faktycznie stary, bo zbudowano go w roku 1743. Przez dwa wieki modrzewiowy dwór pozostawał w rękach wybitnej rodziny Cieszkowskich, z której najbardziej znany, hrabia August był słynnym ekonomistą, filozofem i politykiem. Obecny właściciel prof. Marek Kwiatkowski odrestaurował swą posiadłość z ogromnym pietyzmem, wyposażył w zabytkowe meble i założył tu Muzeum Dworu Polskiego. W sąsiedztwie zgromadził wiele zabytkowych budowli wiejskich, m.in.: dwie drewniane chaty, dzwonnicę, karczmę i wiatrak „holender”.


ZABYTKOWE KOŚCIOŁY
Mazowsze charakteryzuje znaczne nagromadzenie miejsc kultu religijnego. Najstarsze sanktuaria sięgają swoja genezą pierwszych wieków państwa polskiego. W późniejszym okresie zasłynęły licznie odwiedzane przez pielgrzymów ośrodki kultu maryjnego oraz miejsca związane z życiem i działalnością świętych lub osób zmarłych w opinii świętości. Większość sanktuariów, zwłaszcza od schyłku średniowiecza, związana jest z kultem maryjnym, przejawiającym się m.in. czcią cudownych wizerunków Matki Boskiej. Ośrodki te początkowo o zasięgu lokalnym, stopniowo zyskiwały szerszy rozgłos stając się celem pielgrzymek ponadregionalnych. Na Mazowszu możemy prześledzić wspaniały rozwój architektury sakralnej- począwszy od pierwszych budowli romańskich po współczesne trudne do zdefiniowania rozwiązania architektoniczne obecnie budowanych świątyń. Kościoły już od dawna traktowane są jako miejsca godne zwiedzania i stają się coraz częstszym celem wędrówek turystycznych. Proponujemy zatem krótki spacer przez dzieje mazowieckiego kościoła, przedstawiając najpiękniejsze i najwartościowsze zabytki architektury kościelnej.

Płock- wspaniała XII wieczna katedra, pierwotnie romańska, wielokrotnie przebudowywana, wewnątrz kaplicy królewskiej sarkofag Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. Najcenniejszymi zabytkami wnętrza katedry są późnorenesansowe rzeźby, ołtarz ukrzyżowania wykonany z marmuru i alabastru z około 1600 roku z różnobarwnego marmuru włoskiego z postacią Marii z Jezusem, kopia Drzwi Płockich wykonanych z brązu. Tuż przy katedrze mieści się Muzeum Diecezjalne, wśród zbiorów którego na uwagę zasługuje kolekcja pasów kontuszowych oraz średniowieczne Madonny i Piety.

Czerwińsk- miejsce kultu religijnego, do którego licznie przybywają pielgrzymi, związane z cudownym obrazem Matki Boskiej Czerwińskiej. Bazylika zbudowana w połowie XII wieku z pięknym portalem i freskami romańskimi w kaplicy, posiada również dwie malownicze wieże. Cudowny obraz z kościoła należy do najpiękniejszych w Polsce replik rzymskiego obrazu z bazyliki Santa Maria Maggiore.

Łowicz- katedra p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja, najcenniejszy zabytek miasta. Pełni role mauzoleum prymasów Polski- złożone są tu prochy dwunastu arcybiskupów. Bogate wnętrze zdobią freski, polichromowane wmurowane nagrobki i tablice pamiątkowe, przepiękne ołtarze i kaplice. W katedrze odbywają się koncerty muzyki organowej.

Pułtusk- w centrum starego miasta na krańcach północnych ogromnego, 400- metrowego rynku położona jest XV- wieczna kolegiata przebudowana m.in. w XVI stuleciu. Przy niej renesansowa kaplica- dzieło Jana Baptysty z Wenecji, z barokowym wyposażeniem. Cennym eksponatem skarbca świątyni jest relikwiarz Świętego Krzyża z 1450 roku.

Krasne- obok Opinogóry było gniazdem rodowym Krasińskich. Najcenniejszym zabytkiem jest kościół ufundowany przez Franciszka Krasińskiego, biskupa krakowskiego i podkanclerzego Królestwa Polskiego. Wnętrze kościoła zdobią freski wykonane w 1747 roku. Za kościołem wznosi się murowana wieża neogotycka z drugiej połowy XIX wieku.

Sarbiewo- uroczy, drewniany kościółek, jeden z najstarszych na Mazowszu. Wzniesiony w XVI-XVII wieku „formą ośmiu węgłów”, o konstrukcji zrębowej wzmocnionej lisicami, z zewnątrz oszalowany. Na kalenicy, w końcowej części nawy, została umieszczona ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę. W środku ołtarz neobarokowy i boczne w stylu eklektycznym. Obok kościoła drewniana dzwonnica pochodząca z XVIII wieku o konstrukcji słupowej.

Brok- stary gród biskupów płockich i ważny punkt handlowy na szlaku wodnym Bugu. Z okresu świetności zachował się gotycko-renesansowy kościół z połowy XVI wieku. Na sklepieniu nawy uwagę zwraca dekoracyjna renesansowa siatka sztukatorska- jest to tzw. Sklepienie pułtuskie. Ołtarz boczny w stylu barokowym, ukształtowany jako Drzewo Jeskego.

Łyse- ludność tej wsi zajmowała się m.in. wydobywaniem bursztynu i wyrabianiem z niego ozdób. Wznosi się tu malowniczy, drewniany kościół z dwiema charakterystycznymi wieżami, wybudowany w 1882 roku, który jest dziełem miejscowych mistrzów. Wystrój w stylu kurpiowskim- wnętrze kościoła udekorowane ludowymi malowidłami ściennymi. Co roku w Niedzielę Palmową przez wieś przechodzi bajecznie kolorowa procesja. Tradycyjnie już palmy kurpiowskie są tu bardzo wysokie i liczą po kilka metrów.

Węgrów- jedno z najstarszych miast na ziemi siedleckiej posiada gotycko-barokowy kościół farny wzniesiony przez Carlo Ceroniego oraz poreformacki zespół klasztorny. Wnętrze świątyń zdobią freski znanego włoskiego malarza Michała Palloniego. W farze przechowywane są dwa cenne krucyfiksy- Starszy z XVI wieku wykonany z kryształu górskiego i drugi z XVII wieku- bursztynowy. Osobliwością jest wiszące w zakrystii „zwierciadło Twardowskiego”, za pomocą którego sławny XVI- wieczny czarnoksiężnik miał wywołać ducha Barbary Radziwiłłówny, żony króla Zygmunta Augusta.

Mariańskie Porzecze- ta niewielka miejscowość w gminie Wilga, która może się poszczycić jednym z najpiękniejszych, drewnianych kościołów na Mazowszu. Wybudowany w latach 70. XVIII wieku, o konstrukcji zrębowej wzmocnione lisicami, z zewnątrz oszalowanymi. Wnętrza pokryte późnobarokową polichromią wykonano pod koniec XVIII wieku według projektu Jana Niezabitowskiego.

Radom- wśród wielu zabytków miasta nie można nie zauważyć górującego nad miastem kościoła farnego. Wzniesiony w latach 1360-70 w stylu gotyckim z fundacji Kazimierza Wielkiego, został w późniejszych wiekach przebudowany w stylu neogotyckim. Przy prezbiterium późnorenesansowa kaplica Kochanowskich.

Grójec- miasto otoczone pięknymi sadami, posiada malowniczy kościół p.w. Miłosierdzia Bożego, późnogotycki, wzniesiony w latach 1520-30, następnie zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego i odbudowany w 1746 roku w stylu neogotyku. Wnętrza kościoła kryją cenny krucyfiks późnogotycki. Obok świątyni wznosi się drewniana dzwonnica z XIX wieku.

Lewiczyn k. Grójca- obecny drewniany kościół stanął w miejsce również drewnianego, XV-wiecznego, wybudowanego w okresie 1606-08 z dwoma wieżami. W następnym wieku po uszkodzeniach wyrządzonych burzą, świątynię odbudowano już jako jednowieżową. Od prawie 400 lat parafia związana ze znajdującym się tutaj cudownym wizerunkiem Matki Boskiej Pocieszycielki Strapionych. Według tradycji, obraz został ofiarowany świątyni w Lewiczynie w początkach XVII wieku przez Jana Opalińskiego, opata cystersów z Rokitna. Rosnący kul Madonny Lewiczyńskiej sprawił, że już w 1684 roku sformułowano orzeczenie potwierdzające jej szczególną łaskawość. W 1975 roku prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński oraz metropolita krakowski Karol Wojtyła dokonali uroczystej koronacji wizerunku Pani Ziemi Grójeckiej.

Boguszyce- kościół drewniany, datowany na 1558 rok, słynie z pięknych renesansowych polichromii, będących najstarszym tego typu zabytkiem w drewnianych kościołach na terenie Mazowsza i zarazem jednym z najcenniejszych w Polsce. Składają się na niego głównie geometryczne kasetony, wypełnione wieloma motywami. Centralne miejsce na stropie w prezbiterium zajmują medaliony z wizerunkami Chrystusa Pantokratora i ewangelistów.

Kobyłka- kościół p.w. Świętej Trójcy- ufundowany przez biskupa płockiego Marcina Załuskiego. Budowę tego wspaniałego przykładu sakralnej sztuki barokowej prowadzono w latach 1741-1763. Świątynia posiada bogaty, rokokowy wystrój, który- mimo kilkakrotnych renowacji- udało się zachować. Na przedłużeniu nawy głównej znajduje się Kaplica Ogrójcowi i zakrystia. Jedną z najwspanialszych fasad w Polsce, dwuwieżową, o falistych liniach, zdobią półkolumny i pilastry. Całe wnętrze posiada ozdobna polichromię ze scenami religijnymi oraz rokokowe wyposażenie.

Ostrołęka- kościół pobernardyński p.w. św. Antoniego. Fundowany w 1663 roku przez Tomasza Gocłowskiego sędziego ziemi nurskiej, konsekrowany w 1696 roku, restaurowany w I połowie XVIII wieku, w 1885 roku przez architekta Henryka Marconiego oraz w latach 1911-1914, kiedy to odnowiono wnętrza pod kierunkiem malarza Dowmunta. Kościół znajdował się w rękach zakonu do 1864 roku, później był filialnym i kolejno parafialnym. Murowany z cegły, tynkowany, budynek kościoła wzniesiony został na planie krzyża. We wnętrzu rokokowa iluzjonistyczna polichromia wykonana w 1760 roku przez bernardyna Walentego Żebrowskiego.

Mokobody i Budzieszyn- klasycystyczny kościół w Mokobodach pod wezwaniem św. Jadwigi jest miejscem kultu maryjnego na ziemi siedleckiej. W ołtarzu bocznym umieszczono XVII-wieczny obraz Matki Boskiej Budzieszyńskiej, gdzie to według legendy cudowny blask bijący z wizerunku Matki Boskiej z Dzieciątkiem obudził XII-wiecznych polskich rycerzy, dzięki czemu uniknęli zdradzieckiego napadu Jaćwingów. W połowie XV wieku w nowo zbudowanym kościele umieszczono słynący cudownymi uzdrowieniami obraz. Kult Matki Boskiej Budzieszyńskiej nasilił się w okresie zaborów, kiedy to władze carskie likwidując sanktuaria maryjne, rozebrały kościółek w Budzieszynie, a cudowny obraz przeniesiono do kościoła w Mokobodach. Dziś w Budzieszynie stoi nowy kościół, w którym mieści się kopia słynnego wizerunku. W pobliżu znajduje się źródełko obudowane grotą, z którego woda od wieków uznawana była za leczniczą. Na miejscową kalwarię składa się wiele kolorowych, romantycznie usytuowanych figur.

Tum pod Łęczycą- trójnawowa archikolegiata romańska konsekrowana w 1161 roku, uznawana za jeden z najwspanialszych zabytków sakralnych w Polsce. Wybudowana z obrobionych kostek granitowych z zachowanym przepięknym, bogato zdobionym portalem. We wnętrzu zachowane rzeźby romańskiej.

Niepokalanów- słynne, związane z osobą św. Maksymiliana miejsce kultu maryjnego. Ojciec Rajmund Kolbe założył tu osiedle zakonne franciszkanów. Usytuowany obok kościół stał się miejscem pielgrzymek wiernych i turystów z całego kraju.