Elementy morfologiczne lodowca:
- pola firnowe: miejsce gromadzenia się śniegu i jego stopniowego przeobrażania się w firn, lód firnowy, lód lodowcowy. Na skutek nacisku narastających mas śniegowo-firnowych, z pól firnowych są wyciskane jęzory lodowcowe.
- języki lodowcowe: masy lody przemieszczające wzdłuż doliny.
- rygiel lodowcowy: niski próg skalny przebiegający w poprzek doliny w podłożu lodowca, oddzielające najczęściej pole firnowe od języka, czyli wyraźne przegłębienie od segmentu doliny z mniejszym spadkiem
- szczeliny lodowcowe: powstają przez naprężenia lodu. Tworzą się w strefach nierówności podłoża miedzy polem firnowym, a jęzorem lodowcowym
- seraki: ostro zakończone bryły i bloki lodowe na powierzchni lodowca występujące zazwyczaj w strefach przecinania się szczelin lodowcowych
- szczelina brzeżna: szczelina w górnej części pola firnowego, oddzielające je od otaczających ścian skalnych
W obrębie jęzorów lodowcowych wyróżniamy szczeliny:
- szczeliny poprzeczne: występują przy przekraczaniu nierówności podłoża
- szczeliny podłużne: tworzące się w strefach naprężeń poprzecznych do kierunku ruchu lodu
- szczeliny boczne: powstają w wyniku zróżnicowania prędkości lodu wywołanych tarciem brzeżnych części lodowca o zbocza doliny
- szczeliny radialne: inaczej promieniste, tworzące się w strefie rozprzestrzeniającego się czoła lodowca
- szczeliny wychodnie płaszczyzn ślizgowych: są powierzchniami ścięcia, związanymi ze zróżnicowaniem prędkości ruchu lodu w cielsku lodowca.
Podstawowe formy erozyjnej działalności lodowców:
- rysy lodowcowe: efekt płytkiego nacinania gładkich powierzchni skalnych, do głębokości 4 mm ostrymi i twardymi okruchami skalnymi wchodzącymi w skład moreny dennej
- bruzdy lodowcowe: mechanizm powstawania podobny do rys lodowcowych, lecz bruzdy są o wiele głębsze od 1 co do 0,5 m.
- zadziory lodowcowe: tworzą się w skutek odpryskiwania odłamków skalnych w kontakcie szlifowanej powierzchni skalnej z materiałem morenowym poruszajcego sie lodowca
- wygłady lodowcowe: gładkie wklesło-wypukłe powierzchnie skalne powstające w wyniku poleruzjącej działalności lodowca.
- mutony (brańce, baranie łby, bochny skalne): podłużne garby lub pagórki o wygładzonych lub porysowanych powierzchniach (osie zgodne z kierunkiem lodowca), czasem długości kilkuset metrów. Strona odlodowcowa (proksymalna) ma nachylenie łagodne, zaś strona ześlizgowa (dystalna) jest stroma.
- rynny międzymutonowe: oddzielają poszczególne mutony od siebie, podłużne dobrze wyszlifowane zagłębienie.
- cios:
- misy lodowcowe: duże zagłębienia przeważnie wśród kotłów lodowcowych. Powstają w procesie żłobienia lodowców w litej skale. Najczęściej wypełnione jeziorami.
- rynny lodowcowe: podłużne obniżenia dużych rozmiarów (od kilkuset metrów do kilkuset kilometrów). Występują zarówno w dnach dolin lodowców górskich jak i na obszarach równinnych modelowanych przez lądolód. Najczęściej wypełnione jeziorami.
- doliny fiordowe:
Jedna z podstawowych i głównych przyczyn ruchu lodowca jest siła ciężkości, powodująca spływ mas lodowych zgodnie ze spadkiem powierzchni terenowych. Zapoczątkowanie następuje w polu firnowym (akumulacyjnym), poprzez zwiększający się ciężar mas śnieżno-firnowych
Mechanizmy ruchu:
- wewnętrzna deformacja lodu wskutek naprężeń
- ślizg denny po podłożu
Ruch lodowca związany jest także z transportem materiału morenowego, którego źródłem jest:
- niszczenie ścian skalnych, będących ponad powierzchnie lodowca, poprzez odpadanie mniejszych fragmentów skalnych, obrywanie dużych, pojedynczych bloków skalnych, lawiny skalne, osuwanie się pokrywy materiałów uległych erozji, itp. (gł. lodowce górskie)
- niszczenie podłoża lodowca (lodowce górskie i pokrywowe)
- transport eoliczny, drobnych cząstek skalnych, pyłów
Typy moren w transporcie:
1. Morena powierzchniowa, czyli nagromadzenie materiału skalnego różnej wielkości na powierzchni lodowca (procesy stokowe, transport eoliczny, dostawy wzdłuż płaszczyzn ślizgowych)
2. Morena wewnętrzna, której źródłem jest materiał z dostawy stokowej w obrębie pola firnowego, który uległ wtapianiu w głąb lodu oraz przykrywaniu kolejnymi warstwami śniegu. Czasem materiał dociera do wewnątrz przez szczeliny.
3. Morena denna, materiał pochodzi z niszczenia podłoża skalnego
Typy moren jako pozostałości stopniałego lodowca:
- denna
- boczna
- środkowa
- przednia (czołowa)
Typy lodowców
Ze względu na termikę dzielimy lodowce na:
- umiarkowane - występują poza obszarami polarnymi
- zimne - występują w wysokich szerokościach geograficznych i na
obszarach subpolarnych
- polarne
- subpolarne
Ze względów geomorfologicznych dzielimy na:
1. Lodowce pokrywowe: nie podporządkowane rzeźbie terenu. Wśród nich wydziela się:
- lądolody: wielkie lodowce o kształcie wypukłej czaszy o rozmiarach kontynentalnych i miąższości ok. kilku tysięcy metrów. Np. lądolód antarktyczny, grenlandzki.
- lodowce alpejskie: nawiązują do dolin górskich, które wypełniają jęzorami. Ten typ reprezentują lodowce Alp, Kaukazu, Himalajów i Andów
- lodowce norweskie: pole firnowe stanowią tu rozległe zrównania płaskich, kopulastych gór, z których wielokierunkowo spływają języki lodowcowe, np. w Górach Skandynawskich, na Ziemi Ognistej
- kopuły lodowe: o powierzchni rzędu kilku tysięcy kilometrów kwadratowych i grubości setek metrów. Często pokrywają pojedyncze wyspy lub ich archipelagi. Np. obszar Arktyki i obrzeza Antarktydy, wyspa King Georga w archipelagu Szetlandów Południowych, Islandia.
- czapy lodowe: podobne do kopuł, ale maja o wiele mniejsze rozmiary.
- lodowce wyżynne: spotyka się je na spłaszczonych powierzchniach szczytowych w Norwegii i w argentyńskiej Patagonii.
- lodowce szelfowe: są to lodowce pływające lub częściowo spoczywające na platformie szelfu, które przemieszczają się z lądu do morza, zakończone stromym klifem lodowym. Często od nich odrywają się góry lodowe. Np. obrzeże lądolodu Antarktydy
2. Lodowce górskie: podporządkowane rzeźbie przedlodowcowej. Wykorzystują obniżenia terenowe w postaci niecek, nisz. Poruszają się w jednym kierunku.
- lodowce karowe (pirenejskie): są pozbawione jęzorów lodowcowych i powstają najczęściej w lejach źródliskowych dolin rzecznych.
- lodowce alpejskie (dolinne): są zasilane jednym lub kilkoma polami firnowymi i wykształcające jęzor lodowcowy, który wykorzystuje dawne doliny. Z najdłuższych to: lodowiec Beringa na Alasce (180 km), lodowiec Hubbarda, na pograniczu Alaski i Kanady (dł. 150 km, szer. 16 km), lodowiec Siachen w Karakorum (dł.75 km), lodowiec Fedczenki w Pamirze (dł. 71 km, grub. 1 km)
- lodowe turkiestańskie: są pozbawione pól firnowych, posiadają tylko jęzory lodowcowe. Zasilane są przez lawiny śnieżne.
- lodowce przedgórskie (piedmontowe): są lądowym odpowiednikiem lodowców szelfowych. Często są połączeniem kilku lodowców wypływających z gór na równinę przedgórską.
Działalność lodowców w znaczny sposób przeobraziła wygląd terenu poddanemu pod jej działanie. Wcześniejsze wąskie doliny rzeczne zamieniła w szerokie polodowcowe, doliny dopływów do rzeki głównej zamieniła na doliny wiszące, a nisze źródliskowe w wyższych partiach dolinnych przeobraziła na głębokie kotły lodowcowe. Każde następne zlodowacenie pogłębiało tą zmianę i często zacierało ślady poprzedniego zlodowacenia.
Formy przeobrażenia lodowcowego
1. Cyrki lodowcowe (kary, kotły lodowcowe): duże półkoliste zagłębienia utworzone w górnych partiach zboczy dolinnych. Dna ich są wklęsłe i otoczone stromymi stokami. Zazwyczaj opadają ku dolinie zaokrąglonym stromym progiem. Części denne najczęściej są wypełnione jeziorami o dużych głębokościach.
Formy inicjalne umożliwiające rozwijanie pól firnowych:
- nisze źródliskowe
- nisze osuwiskowe
- leje krasowe
- spłaszczenia w górnych częściach dolin
- kotły z poprzednich lodowców
W zależności od stopnia przeobrażenia wyróżnia się:
- kotły zupełne: znacznie przeobrażone (foto)
- kotły niezupełne: słabiej przemodelowane (foto)
- kotły schodowe: położenie na różnych wysokościach, jeden nad drugim
2. Doliny walne (żłoby lodowcowe): przeważnie były to dawne doliny rzeczne które z kształtu "V", charakterystycznego dla nich pod wpływem lodowca przeobraziły się w "U" kształtne. W profilu podłużnym często występują załomy i progi, tzw. rygle. Doliny te posiadają przeważnie szerokie dna i strome zbocza, często skalne ściany, których pionowość wskazuję zasięg pionowy lodowca. Ponad ścianami występują często barki żłobu, które są powierzchniami o niewielkich spadkach w kierunku doliny
3. Doliny wiszące: podwieszone doliny ze stromymi progami o wysokości do kilkuset metrów nad doliną walną (żłobową). Przyczyny powstania:
- podparcie lodowców w dolinach bocznych przez lodowiec w dolinie głównej (ograniczenie działalności erozyjnej)
- większa masa lodu w dolinie głównej (intensywniejsze żłobienie)
- dłuższy pobyt lodowców w dolinach bocznych (dłuższy okres konserwacji ich den)
