Judaizm
Judaizm - mozaizm, najstarsza monoteistyczna religia, prekursor chrześcijaństwa i islamu, narodowa religia Żydów. Wyznawcą jej może być tylko ten, kto urodził się z matki Żydówki. Bardzo rzadko dopuszcza się przyjmowanie wyznawców innego pochodzenia etnicznego. Równocześnie judaizm jest zespołem wartości, norm i postaw etycznych wynikających z tradycji, obyczaju i religii Żydów. Za założyciela religii judaistycznej, uznającej za jedynego Boga Jahwe (przy czym imienia Jahwe Żydzi nie wymawiają), uchodzi Mojżesz (Mose). Od jego imienia judaizm jest także nazywany "mozaizmem".
Mojżesz żył ok. 1250 p.n.e., był synem Amrama i Jakebed z plemienia Lewi, urodzonym w Egipcie. Jest uznawany za założyciela religii, twórcę przymierza między Bogiem i ludem izraelskim, odbiorcę objawień Bożych, wyzwoliciela ludu izraelskiego z niewoli egipskiej, twórcę życia narodowego. Mojżesz dał ludowi Torę, obejmującą pięć ksiąg Mojżeszowych (Pięcioksiąg) Będąc założycielem religii był równocześnie prawodawcą, kapłanem i przywódcą swojego ludu. Został uznany za nosiciela Objawienia przez chrześcijaństwo i islam .
Symbolami judaizmu są:
1) Magen David - gwiazda Dawida, zwana także Tarczą Dawida. Jest to sześcioramienna gwiazda utworzona przez dwa przeplatające się trójkąty (heksametr);
2) menora - świecznik siedmioramienny wykonany z jednej bryły metalu, który już w pierwotnej chacie służył do oświetlania świętego miejsca (współcześnie również podstawowy element herbu państwa Izrael).
Miejscem kultu Żydów jest synagoga (bożnica).
Judaizmu doktryna
Podstawę religii Żydów stanowi:
1) wiara w jednego i jedynego Boga, będącego bytem rzeczywistym;
2) ufność i wiara w posłannictwo religijne Żydów, jako naród wybrany przez Boga.
Zasady religii żydowskiej, będące jednocześnie surowo przestrzeganym prawem, zapisane są w Talmudzie, który jest uzupełnieniem Starego Testamentu.
Doktryna judaizmu określa następujące przymioty Boga:
1) najwyższy byt i stwórca świata, któremu ludzie muszą oddawać cześć;
2) sprawujący opatrzność nad światem;
3) sprawiedliwy i miłosierny;
4) wszechmocny;
5) wszechobecny;
6) zewnętrzny wobec świata (Ojciec na niebie);
7) bezcielesny (czysty duch), co pociąga za sobą zakaz wyobrażania Boga za pośrednictwem materii - Boga można jedynie przedstawić za pomocą słowa.
Judaizm przyjmuje zasadę harmonii pomiędzy Bogiem i światem, podstawą której jest posłuszeństwo Prawu ogłoszonemu człowiekowi przez Boga oraz przymierze zawarte za pośrednictwem Mojżesza na Synaju. Z narodu żydowskiego, jako narodu wybranego, wyjdzie Mesjasz, który ustanowi królestwo Boże na ziemi, będące przygotowaniem do ostatecznego królestwa w przyszłym świecie, w którym nastąpi zmartwychwstanie zmarłych i sąd ostateczny oraz powszechny dopełniający dzieło boże.
Koncepcja człowieka zakłada jedność ciała i duszy, co pozwala człowiekowi spełniać powinności wobec Boga i świata (realizację zadań wyznaczonych przez Boga). W doktrynie judaizmu Bóg jest jeden i jedyny. Człowiek chcący wypełnić zadania wyznaczone przez Boga musi się powstrzymać od:
1) bałwochwalstwa;
2) bluźnierstwa;
3) kazirodztwa;
4) zabójstwa;
5) kradzieży;
6) jedzenia mięsa wyrwanego z żywych zwierząt;
7) przestrzegać sprawiedliwości.
Etyka judaizmu
Metafizyczną podstawą etyki są przykazania, które ludziom dał Bóg. Kwintesencja etyki judaizmu zawiera się w dwóch sentencjach biblijnych: Będziesz miłował twojego Boga Jahwe z całego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił oraz bliźniego swego jak siebie samego. Ponadto Żydów obowiązuje 613 nakazów i zakazów sformułowanych w Biblii (Pismo Święte) i Talmudzie, szczegółowo regulujących życie Żydów zgodnie z nakazami wiary. Dotyczą one m.in. obrzezania (dowodu przymierza), szabatu, modlitwy, przepisów pokarmowych, świąt, postu, zawierania małżeństwa itd. (w chrześcijaństwie, w przeciwieństwie do islamu, usunięto drugie przykazanie, zabraniające czci posągów lub jakichkolwiek zmaterializowanych wyobrażeń Boga. Wokół tego przykazania w Kościele toczył się długi spór znany pod nazwą problemu "obrazoburstwa").
Islam
Islam - mahometanizm, jedna z największych religii współczesnego świata obok chrześcijaństwa, hinduizmu, buddyzmu i taoizmu, posiadająca charakter monoteistyczny. Liczbę wyznawców islamu szacuje się na ok. 900 mln, co daje mu drugie miejsce po chrześcijaństwie, we wszystkich jego odmianach. Sama nazwa "islam" pochodzi od arabskiego rdzenia "salama" i oznacza pogodzenie się z wolą Bożą, przystanie na Boga, poddanie się Bogu. Nazywana też jest od imienia jej założyciela mahometanizmem.
Powstanie islamu poprzedzał islam pierwotny, czyli religie koczowniczych ludów Arabii środkowej, okresu "dżahilija" (ciemnoty lub ignorancji). Założycielem islamu jest Muhammad, wysłannik Allaha - Boga jedynego. Narodziny islamu są związane nierozerwalnie z powstaniem Koranu spisanego po 633, tj. po śmierci Muhammada. Doktryna religijna i prawna islamu opiera się na tradycji judaistycznej, elementach religii Starożytnego Wschodu, głównie islamu pierwotnego, filozofii hellenistycznej, chrześcijaństwa oraz neoplatonizmu.
Główne założenia islamu zawarte są w Koranie oraz tradycji ("sunna", "hadisy"). Brak w niej dogmatów i tajemnic wiary. Początkowo islam był religią narodową Arabów. Z czasem przeszedł ewolucję i zaczął być wchłaniany przez społeczności perskie i tureckie, dotarł do Hiszpanii, Indii i Chin. W okresie od VIII do X w. powstały klasyczne systemy i szkoły etyczno-prawne islamu, a od IX w. zaczęła rozwijać się muzułmańska myśl filozoficzno-religijna, filozofia arabska średniowiecza, która wywarła wpływ nie tylko na kształt islamu ale także na gnozę i patrystykę chrześcijańską.
W ramach islamu wyodrębniły się odłamy islamu. Mimo jednak pozornego rozbicia współczesny islam wykazuje jedność szczególnie w dziedzinie prawa. Islam wykształcił własną kulturę, jej przejawem są między innymi ogrody islamu.
Doktryna islamu
Podstawą doktryny islamu jest wiara w jedynego Boga Allaha, zaufanie do Koranu oraz do tradycji. Człowiek jest stworzeniem i sługą Allaha. Jest obdarzony wolną wolą, zasługuje swym postępowaniem na zbawienie i pobyt w raju lub na wieczne potępienie. Wyznawcą islamu można stać się przez wygłoszenie ze szczerą intencją formuły: "Nie ma Boga prócz Allaha, a Mahomet jest jego prorokiem" (są to równocześnie słowa, które jako pierwsze wpadają w ucho każdemu nowonarodzonemu niemowlęciu muzułmańskiemu i które są wymawiane nad grobem) i przyjęcie na siebie obowiązków wynikających z Koranu, tradycji i prawa.
Moralność islamu
Moralność muzułmanów jest oparta na naukach zawartych w Koranie i sunnie proroka, na islamu prawie, które ma charakter totalitarny, rządzący każdą czynnością człowieka należącego do społeczności muzułmańskiej. Praktyczne zasady etyki muzułmańskiej są zawarte w każdym dziale prawnym (fikh) i stosownie do nich czyny są dzielone na klasy w zależności od następujących kategorii: 1) istotne obowiązki, których wypełnianie jest wynagradzane, a zaniedbanie karane (fard, wadżib), 2) obowiązki zalecane, lecz nieistotne, których wypełnienie jest nagradzane, ale zaniedbanie nie jest karane (mandub), 3) czynności prawnie i moralnie obojętne (dża'iz, mubah), 4) czyny ganione, lecz nie zakazane (makruh), 5) czyny zabronione i karalne (haram).
Największą zbrodnią w islamie jest odstępstwo od wiary (kufr), a następnie: morderstwo, nierząd, sodomia, picie wina, kradzież, fałszywe świadectwo, oszczerstwo, odmowa jałmużny. Do zasad moralnych islamu należy przestrzeganie obowiązków islamu.
Obowiązki islamu
Każdego muzułmanina, czyli wyznawcę islamu obowiązują: 1) szahada (wyznanie wiary), 2) salat (modlitwa), 3) zaka (jałmużna), 4) saum (post), 5) hadżdż (pielgrzymka do Ka'by). Obowiązki te nazywają się w teologii muzułmańskiej pięcioma filarami islamu. Szerzenie ich, zalecane przez Koran za pomocą oręża, czyli przez świętą wojnę, nazywa się dżihad.
Modlitwa jest odmawiana przez wyznawców islamu: o świcie, po południu, o zachodzie słońca i gdy zapadnie noc. Podczas modlitwy muzułmanin winien być w stanie nakazanej czystości, tj. umyć ręce, twarz i nogi. Stać w miejscu czystym (najczęściej na specjalnym dywaniku), być odwróconym w kierunku Mekki, modlić powinien się tylko w języku proroka, tj. arabskim. Trzonem modlitwy jest pierwsza sura Koranu (fatiha).
Szczególnie ważna jest modlitwa piątkowa, ma charakter publiczny i jest obowiązkowa dla wszystkich dorosłych mężczyzn, odbywa się w południe. W czasie tego nabożeństwa jest wygłaszane kazanie (hutba) przez prowadzącego modły imama. Zaka (jałmużna) początkowo miała charakter dobrowolnej daniny, z czasem stała się obowiązkową daniną od majątku. Saum (post) obowiązuje raz w roku w miesiącu ramadan i polega na powstrzymaniu się od spożywania wszelkich pokarmów i picia od świtu do zachodu słońca. Hadżdż, pielgrzymka, którą raz w życiu musi odbyć do Mekki każdy muzułmanin i muzułmanka.
Odłamy islamu
Skutkiem działania islamskich szkół prawa stało się wyodrębnienie sekt religijnych islamu: 1) szyizmu - "partii Alego" (szi'at Ali) od 661, uznającej dwunastu imamów ("dwunastowcy"), zwanej imamitami, 2) ismalitów ("siedmiowców"), stanowiących mniejszość odłamu szyickiego, 3) sunnitów, stojących na gruncie tradycji - sunny, 4) zaidytów, ograniczających manifestację Boga w osobie imama do "dobrego kierownictwa, dobrej drogi" (huda).
Prawo islamu
Prawo w islamie jest fundamentem religii, filozofii, etyki i estetyki. Każdy czyn ludzki, każde zachowanie jest w nim przewidziane, sklasyfikowane i ocenione. Jest w nim ustanowione, co jest sprawiedliwe i niesprawiedliwe, słuszne i niesłuszne, dobre i moralnie piękne, co złe i moralnie brzydkie.
Wielka klasyka prawa muzułmańskiego z IX w., Abu Hanifa, definiuje prawo, jako rodzaj wiedzy (ma'rifa). W ostatecznej analizie jest ono "słowem Bożym". Żyć zgodnie z nim znaczy żyć doskonale. Zdaniem teoretyków substancja tego prawa istniała jako część objawienia w oryginalnej "praksiędze" (“Umm al-Kitab”), tj. naturze (również stworzonej przez Boga). Prawo zostało przekazane prorokowi Muhammadowi w oddzielnych objawieniach i zebrane przez niego w jedną księgę "ziemską" zwaną Koranem. Drugą jego część stanowi tradycja (sunna, "hadith").
Chrześcijaństwo
Chrześcijaństwo - jedna z wielkich religii monoteistycznych, wyznawana ob. przez ok. 30% ludności świata. Spośród blisko 1,8 mld chrześcijan ok. 970 mln stanowią katolicy, 300-450 mln protestanci, ok. 150 wyznawcy prawosławia, ok. 60 mln anglikanie, ok. 30 mln członków starożytnych Kościołów wschodnich; ok. 150 mln należy do różnego rodzaju sekt. Chrześcijanie przeważają w strukturze religijnej Europy, obu Ameryk i Australii, w Afryce stanowią ok. 33% ludności, w Azji - nieznaczną mniejszość.
Powstała na Bliskim Wschodzie, w ówczesnej prowincji rzymskiej Judei, zwanej później Palestyną, w wyniku nauczycielskiej i eklezjotwórczej działalności Jezusa Chrystusa oraz Jego odkupicielskiej śmierci na krzyżu i zmartwychwstania. Pierwsza wspólnota chrześcijańska ukształtowała się w Jerozolimie wokół apostołów. Tworzyli ją Żydzi nawróceni bądź jeszcze za życia Jezusa, bądź w wyniku pierwszej katechezy św. Piotra, wygłoszonej w związku z zesłaniem Ducha Św. (ok. 30 n.e.); zachowywali przepisy Tory, np. dotyczące obrzezania ( judeochrześcijanie), ale też praktykowali chrzest i Eucharystię. Podobne gminy powstawały też w diasporze. W stosunku do członków jednej z takich gmin, działającej w Antiochii Syryjskiej, użyto po raz pierwszy ok. poł. I w. określenia chrześcijanie. Uważano ich początkowo za odłam judaizmu. O ich ostatecznym rozdziale zadecydowała z jednej strony różnica postaw wobec wojny żydowskiej, z drugiej zaś rosnąca liczba wyznawców wywodzących się spoza kręgów żydowskich, co pociągnęło za sobą konieczność uniwersalizacji nowej religii, m.in. poprzez rezygnację z większości przepisów Prawa Mojżeszowego (usankcjonował ją tzw.Sobór Jerozolimski). Znaczącą rolę odegrał w tym procesie św. Paweł z Tarsu. W wyniku jego działalności, a także w wyniku misyjnych podróży św. Piotra, św. Jana Ewangelisty i in. chrześcijaństwo znajdywało wyznawców daleko poza Palestyną - w Egipcie, Azji Mniejszej, Syrii, Grecji, Italii, także w Rzymie. Członkowie rozproszonych gmin chrześcijańskich mieli świadomość przynależności do jednej wspólnoty religijnej.
W 2. poł. I w. spisano księgi NowegoTestamentu, które wraz ze Starym Testamentem (w wersji bliskiej Septuagincie) stworzyły chrześcijański kanon Biblii. Przewodnictwo w gminach było 1-osobowe. Kształtowała się hierarchia, na przeł. I i II w. tworzyli ją biskupi, prezbiterzy i diakoni. W II-III w. powstały patriarchaty w Rzymie, Aleksandrii i Antiochii, nieco później w Konstantynopolu (381) i Jerozolimie (451), a także - poza granicami cesarstwa - katolikaty: w Persji i Armenii (IV w.) oraz w Gruzji (V w.). Miejsce szczególne zajmował biskup Rzymu jako następca św. Piotra, który zginął w tym mieście śmiercią męczeńską. W początkowym okresie, zwłaszcza za panowania Nerona, Domicjana, Trajana, Marka Aureliusza, Decjusza i Dioklecjana, chrześcijanie byli obiektem prześladowań. Dopiero edykt mediolański, wyd. 313 przez Konstantyna Wielkiego i Licyniusza, położył temu kres. 380 ces. Teodozjusz I Wielki uznał ch. za religię panującą, co przyczyniło się do jej rozwoju i ekspansji na całe terytorium cesarstwa. Już wcześniej, od II-III w. zaczęła kształtować się teologia i filozofia chrześcijańska, której wyrazem były pisma Ojców Apostolskich, apologetyka, następnie cała patrystyka (Ojcowie Kościoła i inni pisarze chrześcijańscy).
Dość wcześnie pojawiły się różnice dogmatyczne w rozumieniu prawd wiary, prowadzące do powstawania herezji - znacznymi wpływami na Zachodzie, zwłaszcza wśród plemion gockich, cieszył się arianizm, na Wschodzie z kolei sporo zwolenników zdobywał monofizytyzm i nestorianizm. Ustaleniu dogmatów poświęcone były pierwsze sobory powszechne: Nicejski, Konstantynopolitański I, II i III, Efeski, Chalcedoński - przyjęta wówczas wykładnia, streszczona w tzw. symbolach wiary, obowiązuje do dziś w głównych Kościołach chrześcijańskich, m.in.: katolickim, prawosławnym, protestanckim, anglikańskim. W VIII-IX w. miał miejsce poważny kryzys ideowy spowodowany ikonoklazmem. Od III w. duchowość chrześcijańska znajdowała wyraz w rozwoju najpierw anachoretyzmu, później cenobityzmu i wielkich wspólnot zakonnych. Kształtowała się sztuka, architektura i poezja chrześcijańska.
Postępująca od VII w. ekspansja muzułmanów spowodowała islamizację obszarów dotąd chrześcijańskich na Wschodzie, w Afryce Północnej i Hiszpanii (tę ostatnią odzyskano w wyniku wielowiekowej rekonkwisty). Procesowi chrystianizacji podlegały z kolei coraz rozleglejsze obszary Europy - po Słowiańszczyznę i Skandynawię w IX-XI w. W wyniku tzw. schizmy wschodniej, 1054 chrześcijaństwo podzieliło się ostatecznie na wschodnie (prawosławie) i zachodnie (katolicyzm, Kościół katolicki) - ich dzieje biegły odtąd odrębnymi drogami. Na Zachodzie wzrost autorytetu papieży następował na przemian z jego upadkiem i próbami uzależnienia od władców świeckich lokalnych organizacji kościelnych lub Kościoła jako całości (awiniońska niewola papieży, schizma zachodnia); źródłem tych ostatnich był cezaropapizm, stanowiący szczególną bolączkę Kościoła wschodniego. Podejmowano krucjaty w celu odzyskania ziem będących kolebką chrześcijaństwa lub walki z szerzącymi się ruchami heretyckimi (albigensi), zwalczanymi też przez inkwizycję. Równocześnie kwitło życie umysłowe, rozwijała się sztuka chrześc. najpierw romańska, następnie gotycka. Zawiązały się zakony żebrzące: dominikanów i franciszkanów. W efekcie ruchów reformatorskich, jakie występowały w Kościele katol. w XVI w., powstało szereg odłamów religii chrześc.: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm itp., określanych wspólną nazwą protestantyzmu; tworzenie nowych Kościołów mających swe źródło w ch. miało miejsce także w latach późniejszych. Reformacja wywołała też wewętrzną reformę katolicyzmu, m.in. na Soborze Trydenckim. Wielkie odkrycia geograficzne pociągnęły za sobą chrystianizację Afryki, obu Ameryk oraz Australii i Oceanii, prowadzoną zarówno przez misjonarzy katolickich, jak i protestanckich. Trudna i stosunkowo mało owocna była akcja misyjna w Azji ze względu na mocno ugruntowane tam tradycje rel. hinduizmu, buddyzmu i islamu. Sobór Watykański I , przyjąwszy uchwałę o nieomylności papieża, przyczynił się do pogłębienia rozdźwięku między różnymi Kościołami chrześcijańskimi. Równocześnie od poł. XIX w. rozwijał się w chrześcijański ruch ekumeniczny, dążący do zjednoczenia wszystkich wyznawców Chrystusa na drodze wzajemnego dialogu i eliminacji powstałych w ciągu wieków różnic konfesyjnych. Obecnie towarzyszy mu dialog z wyznawcami religii niechrześcijańskich. Na przełomie XIX i XX w. w łonie katolicyzmu zarysował się kryzys związany z modernizmem, później na sytuację Kościoła katolickiego i innych Kościołów chrześcijańskich wpływały znacząco wyzwania o charakterze społecznym i politycznym, zwłaszcza nazizm i komunizm oraz liberalizacja i ateizacja życia.
Podstawą religii chrześcijańskiej jest uznanie Biblii (Pisma Św.), składającej się ze Starego Testamentu i Nowego Testamentu, za objawienie Boże, a Jezusa Chrystusa za Syna Bożego, zapowiedzianego odkupiciela ludzkości. Główne punkty wiary chrześcijańskiej zawiera Nicejsko-konstantynopolitański symbol wiary, zwany też Credo. Jako religia monoteistyczna chrześcijaństwo przyjmuje istnienie jednego Boga w 3 Osobach, które stanowią Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Św. (Trójca Św.). Człowiek, stworzony jako mężczyzna i kobieta oraz jako istota wolna, powołany został do życia w szczęściu i do obcowania z Bogiem, który darzy go miłością i który winien być przezeń kochany. Miłości tej człowiek sprzeniewierzył się poprzez grzech, którego skutkiem są doczesne cierpienia i śmierć. Bóg pragnie wyzwolić człowieka, dlatego objawia się w historii, początkowo narodowi Izraela, potem wszystkim pozostałym. Pełnię objawienia przyniósł Jezus Chrystus, który poprzez swą śmierć na krzyżu odkupił też grzech człowieka wobec Boga, zmartwychwstając następnie i wstępując do nieba. Stał się on założycielem Kościoła jako wspólnoty wierzących, w której działa nieustannie Duch Św. Dalszy los każdego z ludzi zależy od niego samego. Prowadząc życie zgodne z Bożymi nakazami, człowiek wierzący spodziewa się po śmierci zbawienia ( niebo); zatwardziałym grzesznikom grozi natomiast wieczne potępienie ( piekło). Chrześcijanie oczekują tryumfalnego powrotu Chrystusa, czyli paruzji, powszechnego zmartwychwstania i sądu ostatecznego, który rozstrzygnie kwestie nagrody i kary (niektórzy ufają, iż nastąpi powszechne zbawienie, tj. apokatastaza); po nim nastąpić ma odnowa stworzenia i wieczne życie w Bogu. W myśl doktryny chrześcijańskiej człowiek winien starać się nawiązać osobistą więź z Bogiem, przyjmując Słowo Boże mocą wiary i udzielonej sobie łaski, wspieranych zarówno modlitwą i kontemplacją, jak uczestnictwem w życiu Kościoła (liturgia, przyjmowanie Eucharystii i innych sakramentów). Nakazy Boże zobowiązują go m.in. do miłości bliźniego i poszanowania życia - stąd zaangażowanie chrześcijan w życie społeczne, działalność charytatywna, upominanie się o prawa dla prześladowanych itp. są świadectwem ich wiary. Wpływ chrześcijaństwa na cywilizację i kulturę, zwłaszcza europejską, jest od czasów starożytnych olbrzymi. Wyrosło z zespolenia surowych zasad judaizmu z tradycjami grecką i rzymską, które przechowało po upadku cesarstwa rzymskiego. Zasady etyczne chrześcijaństwa przyjmowane są w znacznej mierze nawet przez ludzi niewierzących, traktujących je jako uniwersalne prawdy humanizmu. Chrześcijaństwo sprzyjało też rozwojowi wszelkich gałęzi sztuki - zarówno w sferze duchowej, inspirując ich treści, jak materialnej, poprzez mecenat nad artystami.