Wskaż różnice między bajką i baśnią. Omów cechy obu gatunków

Bajka, jako gatunek literacki pojawiła się w VI w. p.n.e. Jej twórcą był Ezop z Frygii, zwolennik zwięzłości formy, celności ujęcia, twórca bajki zwierzęcej. W Polsce szczególną popularność uzyskała w okresie oświecenia: najwybitniejszymi twórcami byli Krasicki, Trembecki, a w okresach późniejszych Mickiewicz i Fredro.

Baśń, jako "bajka czarodziejska" z upływem czasu traciła swoje zabarwienie ujemne, wynikające z potocznego znaczenia: "fałsz, zmyślenie kłamstwo, wymysł". Lata jej świetności przypadają na przełom wieku XIX i XX. Najwybitniejszymi baśniopisarzami byli: bracia Grimm i H.Ch. Andersen.

Pojęcie "bajka" i "baśń" nie są jednoznaczne. Ich pola semantyczne nakładają się częściowo nasienie, niekiedy też oba wyrazy mogą stanowić synonimy. Jednak w wąskim tego słowa znaczeniu są to pojęcia różne.

"Bajka ludowa" jest jednym z najważniejszych gatunków ustnej literatury ludowej, obejmującej m.in. bajki zwierzęce, legendy, nowele, kawały, anegdoty i wreszcie bajki magiczne, zwane bajkami czarodziejskimi i baśniami.

Bajka jest krótkim utworem, najczęściej wierszowanym, o wyraźnym nacechowaniu dydaktycznym, jej bohaterami mogą być zwierzęta, ludzie bądź przedmioty. Postaci te mają jednoznaczne cechy, charaktery, czytelnie uosabiają zarysowaną postawę. Zdarzenia opisane służą prezentacji ogólnie przyjętej i obowiązującej prawdy moralnej.

Najczęstszym rodzajem są bajki zwierzęce, w których poprzez nadanie poszczególnym gatunkom zwierząt określonych cech, wyszydzane są przywary ludzkie, np.: lew oznacza siłę; lis – chytrość; owca - naiwność i bezbronność.

Prawdziwe, zamierzone wątki tematyczne są często ukryte za "zasłoną alegorii", która odbiera wypowiedzi znaczenie dosłowne. Alegoria uosabia pojęcia abstrakcyjne, np.: sowa jest alegorią mądrości. Pozwala dostrzec analogię pomiędzy postaciami a określonymi typami ludzkimi.

Tematyka bajek oscyluje wokół niepoprawnych stosunków międzyludzkich, sprzeczności między prawem moralnym a naturalnym, aktualnych problemów narodowych – społecznych i politycznych.

Zwarta i krótka wypowiedź, jaką jest bajka odchodzi od literackiego rozmachu. Nie ma tu różnorodności środków artystycznych i bogatej stylistyki. Wypowiedź w bajce jest bardzo ekonomiczna. Dominują tu epitety, anafory, porównania, antytezy, itp.

Wyróżniamy dwa typy bajek:
- Narracyjną, uprawianą przez XVII. Wiecznego pisarza La Fontaine’a. Ma ona formę krótkiej, wierszowanej noweli, np.: bajka "Przyjaciele" A. Mickiewicza.
- Bajka epigramatyczna – krótka, zwięzła, najczęściej czterowersowa

Przedstawiona w bajce historia jest pretekstem do wypowiedzenia ogólnych prawd życiowych, zawartych w morale.

Podstawową cechą baśni jest cudowność. T. Sinko pisze: "w świecie baśni wszystko jest cudowne i czarodziejski" i "w baśni nie ma niemożliwości".

Baśń jest utworem epickim, wywodzącym się z literatury ludowej. Treść jej związana jest z wierzeniami magicznymi. Występują siły i zjawiska nadnaturalne, bohaterowie swobodnie przekraczają granice między światem realnym a fantastycznym.

W baśni panuje antropomorfizowana wizja przyrody. Każda roślina lub zwierzę może przemówić ludzkim głosem, każda postać ludzka może zostać zaczarowana kamień, drzewo lub ptaka.. Niemal wszędzie mogą pojawić się postaci dobrych lub złych wróżek, czarownic, rusałek, elfów czy krasnoludów.

Najczęstszym schematem baśni jest wędrówka – poszukiwania bohatera, który na drodze do celu spotyka czarodziejskich pomocników i wrogów. Pokonanie przeszkód nagrodzone jest zdobyciem skarbu, korony, bogactwa, ręki ukochanej, szczęśliwego życia.

W baśni rządzi zasada pozbawionej wyjątków prostej sprawiedliwości, która domaga się nagrody dla dobrych i kary, nieraz surowej i okrutnej dla złych.

W baśni ludowej pojawia się tendencja ograniczenia jej do niezbędnych elementów. Język baśni posługuje się prostotą a siłą, uniwersalnymi, a zarazem konkretnymi wyobrażeniami: "chleba", "wina", "kamienia" czy "drzewa". Baśń posługuje się językiem uniwersalnych symboli, wśród których szczególną rolę pełni symbolika przestrzeni. Miejscem magicznym może być las, góra, zamek, zamek, chatka, młyn, studnia, świat podwodny i podziemny.

Oprócz różnic w postrzeganiu świata bajkowego i baśniowego, występują również różnice pomiędzy obrazem głównego bohatera.

W bajkach występują zwykle dwaj bohaterowie, reprezentujący przeciwstawne racje: dobro – zło, prawda – fałsz, element pozytywny i negatywny.

W Woźnowski sugeruje układ narrator – odbiorca. Każda z tych instancji identyfikuje się z jedną z postaci. Narrator, wyraziciel poglądu autora, wciela się w postać pozytywną, szlachetną, rozumną. Uczy, jak należy postępować. Druga postać utożsamiana jest z odbiorcą, który powinien być w porę pouczony, bo sam może źle oceniać sytuację, wyciągnąć niewłaściwe wnioski, nie dostrzegać swoich słabości. Bohater – odbiorca jest pouczany, karcony, ganiony a nawet ośmieszany.

Charakterystyki postaci bajek są krótkie i uproszczone, co ułatwia odczytanie wartości bohatera.

Główny bohater baśni jest "ludzki i jednostkowy", a przy tym bezimienny i pozbawiony indywidualnych cech. Postać w baśni charakteryzowana jest jednym rysem: piękno równe jest dobru, złe jest to, co brzydkie. Cechy społeczne postaci nie są istotne – głównym bohaterem może być zarówno trzeci syn biednego chłopa jak i najmłodszy królewicz.
Baśń ma z reguły jednego bohatera: trzy pokonane smoki to jeden potwór, trzy uwolnione królewny można zastąpić jedną, a siedmiu czy dziewięciu braci to w istocie jeden.
Skoro wiemy, że bajka powinna skłaniać czytelnika do zastanowienia się nad sobą, nad swoim postępowaniem, powinna wskazywać właściwą drogę, skłaniać do przemyśleń i odpowiedzialnych wyborów, zastanówmy się, jaki cel ma tworzenie baśni?

Tolkien napisał:, "Gdy w takiej baśni nadchodzi nagły zwrot akcji, doświadczamy przeszywającej radości, serdecznego pragnienia, które na moment wykracza poza ramy odpowiedzialności, rozrywa jej sieć i wpuszcza oślepiający promień światła"

Z tej wypowiedzi możemy wnioskować, że najważniejszą cechą baśni jest pocieszenie, a nawet uzdrowienie, jakiego dostarcza odbiorcy. Według Tolkiena, baśń stanowi coś w rodzaju odwrotności antycznej tragedii i daje odbiorcy radosny odpowiednik przeżycia "katharsis". W chwili, gdy zło zostaje pokonane, a nieszczęście zmienia się w swe przeciwieństwo, odbiorca baśni doznaje uczucia ulgi, radości z powodu triumfu dobra. Pojawia się właśnie pocieszenie i umocnienie.

Reasumując: bajka uczy i wychowuje, zaś baśń, wyrażając ludową mądrość, ma za zadanie przywrócić człowiekowi wiarę w dobro.