Ożywienie nastrojów patriotycznych na ziemiach polskich
Kryzys państwa rosyjskiego w połowie XIX w. sprawił, że wśród Polaków obudziły się nadzieje na poprawę położenia narodowego. W zaborze rosyjskim ziemianie i środowiska konserwatywne liczyli, że uda się skłonić młodego cara, Aleksandra II, do prowadzenia polityki bardziej przychylnej Polakom. Jednak w czasie pierwszej wizyty w Warszawie monarcha ostudził te nadzieje słowami: Żadnych marzeń, Panowie, żadnych marzeń.
Bardziej radykalnie nastawieni studenci i część inteligencji dostrzegali w obecnej sytuacji możliwość podjęcia walki przeciw caratowi. Polacy we wszystkich zaborach obserwując sukces włoskiego ruchu zjednoczeniowego wierzyli, że Napoleon III poprze także polski dążenia niepodległościowe. Od 1858 r. zaczęły się rozwijać tajne organizacje niepodległościowe, które ostatecznie połączyły się i uznały zwierzchnictwo Komitetu Centralnego Narodowego.
MANIFESTACJE PATRIOTYCZNE
W 1860 r. w Warszawie rozpoczęła się seria ulicznych manifestacji. Demonstranci śpiewali pieśni patriotyczne, formułowali żądania poprawy warunków życia narodowego Polaków. Manifestacja w lutym 1861 r. została ostrzelana przez rosyjskich żołnierzy. Zginęło wtedy 5 osób i ich pogrzeb był także wielka demonstracją.
REFORMY WIELKOPOLSKIEGO
W obliczu narastających niepokojów car zdecydował się oddać część władzy w Królestwie zwolennikowi ugody w Rosji, Aleksandrowi Wielkopolskiemu. Wielkopolski, który objął urząd Naczelnika Rządu Cywilnego, uważał, że Polacy powinni zrezygnować z walki o pełną niepodległość. Twierdził też, że należy wykorzystać osłabienie państwa rosyjskiego, by ułożyć współżycie z caratem na możliwie najlepszych warunkach. Za zgodą cara margrabia przeprowadził w Królestwie Polskim szereg reform. Została otwarta w Warszawie Szkoła Główna, wprowadzono równouprawnienie ludności żydowskiej, ogłoszono zniesienie pańszczyzny i oczynszowanie gospodarstw chłopskich.
Przeprowadzone reformy były zgodne z polskim interesem narodowym, ale Wielkopolskiego, głoszącego konieczność rezygnacji z dążeń niepodległościowych, uznano za zdrajcę. Tajne organizacje nadal przygotowywały się do powstania. Spiskowcom udało się stworzyć sieć konspiracji, obejmującą także pozostałe zabory, zabiegano o międzynarodowe poparcie dla Polski głownie we Francji, Włoszech i Anglii.
Walka zbrojna
Wielkopolski za wszelką cenę chciał uniknąć wybuchu powstania. Wykorzystał nabór do armii na przełomie 1862 i 1863 r. aby rozbić ruch niepodległościowy. Zadbał o to, by na listach rekrutów znalazło się jak najwięcej konspiratorów. W obliczu zagrożenia Komitet Centralny Narodowy zdecydował się na podjęcie walki zbrojnej. Powstanie rozpoczęło się 22 stycznia 1863 r. a Komitet przekształcił się w Rząd Narodowy (Tymczasowy Rząd Narodowy). Rząd ogłosił, że celem powstania jest budowa niepodległej Polski, ogłoszono natychmiastowe uwłaszczenie chłopów.
Odzew na wezwanie Rządu Narodowego był spory i w lasach uformowały się liczne oddziały powstańcze (tzw. partie). Nie udało się im jednak opanować żadnego większego miasta, a Rząd Narodowy zmuszony był do pracy w konspiracji w Warszawie. Działania zbrojne przyjęły charakter wojny partyzanckiej. Rosjanie, obawiając się rozszerzenia powstania kontrolowali większe miejscowości i szlaki komunikacyjne.
Generał Marian Langiewicz utworzył w lasach kieleckich trzytysięczną formację jazdy i piechoty, przejął z rąk Rządu Narodowego w władzę nad powstaniem i jako naczelnik ruszył do walki. Jednak po porażce pod Grochowiskami (marzec 1863 r.) jego ugrupowanie uległo rozproszeni, a on sam został aresztowany przez Austriaków w Galicji.
Głównym celem Romualda Traugutta, objął funkcję dyktatora (październik 1863 r.) było utrzymanie powstania. Wkrótce siły polskie znacznie się zwiększyły i przygotowywano się do podjęcia walki na wiosnę 1864r. o sile ruchu niepodległościowego mieli decydować chłopi, którzy w niektórych oddziałach stanowili większość.
UWŁASZCZENIE CHLOPÓW
Zamierzenia Traugutta zostały pokrzyżowanie przez Rosjan. Car, widząc znaczenie chłopów dla powstania wydał ukaz uwłaszczeniowy dla Królestwa Polskiego, który gwarantował wszystkim chłopom prawo do przydziału ziem. Oznaczało to koniec masowego poderwania chłopów do walki. Ostateczny cios powstaniu zadało aresztowanie Traugutta w kwietni 1864r . Po tych wydarzeniach walki trwały jeszcze przez kilka miesięcy, ale to było tylko powolne dogasanie powstania.
Bilans powstania
Powstanie styczniowe objęło swoim zasięgiem nie tylko obszar Królestw Polskiego. Do walki przyłączyła się ludność z Litwy, Białorusi, mieszkańcy zaboru austriackiego i pruskiego, walczyli także ochotnicy z Włoch, Francji i Węgier. W walce zbrojnej wzięło udział łącznie 200 tys. powstańców ze wszystkich warstw społecznych. Ważną rolę odegrali także Żydzi, którzy utworzyli własną, miejską organizację spiskowa w Warszawie.
Przyczynami klęski powstania styczniowego była duża dysproporcja pomiędzy siłami powstańczymi a wojskami rosyjskimi, skuteczna taktyka Rosjan uniemożliwiała wyzwolenie choćby niewielkiego terytorium. Po upadku powstania, ujęci przez Rosjan powstańcy zostali skazywani na śmierć, więzienie lub zesłanie na Syberię, a ich majątki uległy konfiskacie. Stopniowo zlikwidowano odrębności prawnoustrojowe Królestwa polskiego, zrusyfikowano szkolnictwo.
