"Bogurodzica" - analiza i interpretacja

"Bogurodzica" jest polską pieśnią narodowo-religijną, pierwszą tego rodzaju w języku polskim. Jest utworem anonimowym. Przez długi czas miała charakter hymnu narodowego i takiż zachowała aż do XVI wieku. Nieznany autor wykazał się swoim talentem i umiejętnością poetycką w najstarszej części utworu, tzn. w pierwszych 2 zwrotkach, która uznawana jest za arcydzieło średniowiecznej poezji polskiej.

Legenda literacka głosi, że jej autorem był św. Wojciech, zamordowany w czasie chrystianizacji Prus. Był on jednak biskupem przybyłym z Czech i prawdopodobnie nie znał dobrze języka polskiego. Autor pieśni jest nieznany, mógł nim być wykształcony mnich średniowieczny. Na ogół jednak językoznawcy na podstawie analizy tekstu ustalają czas powstania na pierwszą połowę XIII wieku.

"Bogurodzica” jest wzorowana na uroczystych tekstach łacińskich. Nie jest to jednak przekład, ale utwór oryginalny.

Najstarszy zachowany odpis "Bogurodzicy" tzw. Krakowski pierwszy pochodzi z roku 1407. Obejmuje on dwie zwrotki. Pierwsza skierowana jest do Matki Bożej, druga do Jezusa za pośrednictwem Jana Chrzciciela. Z 1408 roku pochodzi odpis krakowski drugi. Liczy on już 14 zwrotek. Do dwóch pierwszych dołączono pieśni pasyjne (wielkanocne) i pieśni litaniczne skierowane do różnych świętych.

O ogólnonarodowym znaczeniu "Bogurodzicy" świadczy umieszczenie jej we wstępie do Statutu Łaskiego z 1506 roku - także pierwszy drukowany. Statut Łaskiego był zbiorem praw polskich. Z kroniki Jana Długosza dowiadujemy się, że Bogurodzica była śpiewana przed bitwami pod Grunwaldem i Warną. Miała wtedy charakter pieśni patriotycznej. Był to hymn koronacyjny pierwszych Jagiellonów. Bogurodzica straciła swe znaczenie w drugiej połowie wieku XVI. Z zapomnienia wydobył ją nurt poezji patriotycznej XIX wieku (narodowo-wyzwoleńczej). Świadczy o tym między innymi przedruk Bogurodzicy przez Niemcewicza w "Śpiewach historycznych". Nawiązuje do niej także Juliusz Słowacki w hymnie napisanym na wieść o wybuchu powstania listopadowego pt. "Bogurodzica". Do pieśni tej nawiązuje Sienkiewicz w "Krzyżakach" i "Potopie" oraz młodzi poeci okresu okupacji np. Baczyński - "Modlitwa do Bogurodzicy".

Najstarsza, dwustrofowa część „Bogurodzicy” odznacza się najwyższym kunsztem artystycznym i uznana jest za arcydzieło naszej średniowiecznej poezji. Obie strofy poprzedzają oficjalne liturgiczne wezwanie: „Kyrie eleison”’ pełniące tu zarazem funkcje swego rodzaju refrenu.

Treścią pierwszej strofy jest modlitwa do Matki Boskiej o wstawiennictwo do Jej Syna, aby odpuścił ludziom grzechy. W drugiej natomiast strofie podmiot zbiorowy zwraca się do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela spełnił pragnienie ludzkie, usłyszał modlitwę, którą czynią modlący się i aby dać raczył to, o co go proszą, a mianowicie: zapewnił ludziom pobożne (dostatnie) życie na ziemi i zbawienie wieczne po śmierci:

"A na świecie zbożny pobyt / Po żywocie rajski przebyt".

Pieśń stanowi zbiorową prośbę ludzi skierowaną do Boga, dlatego cechuje ją podniosły, uroczysty nastrój hymnu. Matka Boska, Dziewica, uwielbiana przez Boga, jest pośredniczką między człowiekiem Jezusem. Wraz z nią występują w tekście: Bóg, Chrystus i Jan Chrzciciel, tworząc symboliczną liczbę 4, odnoszącą się do kwadratu cnót: męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie i roztropność.

Należy też wspomnieć o wartościach artystycznych najstarszego polskiego tekstu poetyckiego, napisanego przez poetę znającego tajniki poetyckiej sztuki. Kompozycja pieśni jest wyraźnie przemyślana. Rozpoczyna się od apostrofy do Bogurodzicy, a pierwsza strofa kończy się krótkimi zdaniami rozkazującymi, wyraźnie kontrastującymi z początkową apostrofą. Druga strofa rozpoczyna się apostrofą do Jana Chrzciciela, po której to apostrofie następuje wiele zdań rozkazujących.

Anonimowy autor pieśni wyraża myśli i pragnienia typowe dla człowieka średniowiecza, który pragnie żyć bogobojnie i szczęśliwie na ziemi, ale przede wszystkim chce zapewnić sobie zbawienie i życie wieczne po śmierci.

Literatura na temat Bogurodzicy, składającej się pierwotnie zaledwie z 2 zwrotek jest ogromna: zamyka się liczbą ponad 160 prac o charakterze historycznoliterackim i językoznawczym. Złożyło się na to wiele przyczyn. Bogurodzica jest naszym najstarszym utworem literackim, napisanym w rodzimym języku, tworzy niejako zaczyn polskiej literatury, i to zaczyn świetny, wyznaczający naszej wczesnej twórczości poczesne miejsce w europejskiej kulturze średniowiecznej. Trudno się tedy dziwić, że przyciągała ona jak magnes uwagę wielu wybitnych uczonych. Dodajmy tu, iż utwór ten nie stanowił w średniowieczu dzieła martwego, zagubionego pośród annałów jakiejś biblioteki klasztornej, ale stał się czymś w rodzaju hymnu narodowego, żył życiem pieśni przekazywanej ustnie z pokolenia na pokolenie. Istotną kwestią było samo odczytanie go, a co za tym idzie, dogłębne zrozumienie treści. Zadziwiał on kunsztownością budowy wersyfikacyjnej i kompozycji. Był też zagadką językową, bowiem w jego skład weszły wyrazy i formy nie spotykane w innych, późniejszych zabytkach lub nader rzadkie. Niejasny był też rodowód literacki utworu. Słowem, przedstawiał on dla filologów (a także muzykologów) prawdziwą zagadkę. Prawie każdy uczony wnosił jakąś własną interpretację tekstu i próbował określić bliżej jego genezę.

Walory artystyczne

Utwór mimo całej prostoty treściowej jest całością złożoną z niezwykle bogatych elementów. Podkreślić tu wpierw trzeba, iż posiada on precyzyjną kompozycję: dwa pierwsze rozbudowane wersy (czyli tzw. linijki wiersza) pierwszej zwrotki mają charakter apostrofy, ale wers trzeci to krótkie zdania rozkazujące, tworzące wyraźnie zamierzony kontrast z tymi rozbudowanymi apostrofami. Tej budowy już w zwrotce drugiej poeta nie powtórzył; tutaj sytuacja jest odwrotna: krótka apostrofa i cały sznur zdań rozkazujących. Utwór składa się głównie z form wołacza i rozkaźników, które nadają mu szczególny patos uczuciowy. Powtórzenia danych słów (np. „usłysz", „słysz") i zgromadzenie wyrazów bliskoznacznych, czyli tzw. synonimów, nadają zawołaniom i prośbom efekt żarliwości i podniosłości. Ważną rolę odgrywają treściowe przeciwstawienia nie tylko między poszczególnymi partiami utworu, ale między sąsiadującymi ze sobą słowami, np.: „bogurodzica" — „dziewica", „'twego syna" — „gospodzina". Zestawienia te tworzą też pary rymów wewnętrznych oraz stanowią realizację charakterystycznych dwuczłonowych związków wyrazowych i zdaniowych, które przewijają się przez cały utwór. Oprócz rymów wewnętrznych są rymy zewnętrzne, przy czym całą pierwszą zwrotkę tworzą rymy na — a. Uderzają też regularności w zakresie brzmienia, budowy fonicznej itp.

Tak więc Bogurodzicę napisał poeta dobrze obeznany z tajnikami sztuki poetyckiej, umiejący w „barbarzyńskim" języku żłobić piękno poetyckiego słowa i przystosować ów język do niełatwej funkcji retorycznej, funkcji artystycznego wyrażania myśli i uczuć abstrakcyjnych. Nie był to ani tłumacz obcojęzycznego tekstu, ani niewolniczy naśladowca obcych utworów. Był poetą obdarzonym twórczą inwencją. Oczywista, opierał się on na jakichś wzorach.

"Bogurodzica" zdumiewa kunsztowną budową, wysokim poziomem artystycznym tekstu literackiego i melodii wiersza. W pieśni są stosowane rymy
wewnętrzne i końcowe, które cechuje powtarzalność formy gramatycznej, np. "popyt - przebyt". Zastosowano wiersz średniowieczny, nazywany zdaniowo - rymowy, ponieważ w każdym wersie zamyka się zdanie pojedyncze lub jednorodny człon zdaniowy. Każdy wiersz jest wypowiedziany z intonacją wznoszącą się lub opadającą.

Bogurodzica" jest zabytkiem języka staropolskiego, językoznawców interesują, więc archaiczne formy gramatyczne i leksykalne.

Archaizmy leksykalne
"zbożny" - dostatni lub pobożny,
"przebyt" - bytowanie, przebywanie.

Archaizmy fleksyjne
"Bogurodzica Dziewica Maryja" - forma mianownika l.p. w funkcji wołacza, który współcześnie brzmi: Bogurodzico Dziewico Maryjo! "Bogurodzica" dziś Bogarodzica - w staropolskim języku celownik zamiast dzisiejszego dopełniacza.

Archaizmy fonetyczne
"Krzciciela" - dzisiejsze Chrzciciela, a więc "K" przeszło w "Ch". Ta
oboczność spółgłoskowa zachowała się w gwarze góralskiej do naszych
czasów.

Archaizmy słowotwórcze
W wyrazie "bożycze" wyróżnić można wyraz zasadniczy - podstawowy Bóg i cząstkę słowotwórczą -ycz, -ic, a więc "bożyc" - syn Boga. Cząstkę tę dodawano w języku ruskim do imienia ojca na określenie syna, tzw. otczestwo.

Archaizm składniowy
"Twego dziela" - dla Twego. "Dziela", podobnie jak znany dzisiaj przyimek "dla", w języku staropolskim stało zawsze po wyrazie rządzonym.