Teatr awangardowy, groteskowy

Teatr awangardowy, teatr posługujący się nowymi, niekonwencjonalnymi środkami wyrazu, wystawiający nieznany, nietypowy repertuar. W latach 50. i 60. za awangardę była uważana np. dramaturgia E. Ionesco, J. Geneta, S. Becketta, często również S. Mrożka, T. Różewicza, Witkacego, oraz stosujące niekonwencjonalne i eksperymentalne formy pracy scenicznej teatry: np. J. Grotowskiego, P. Brooka, M. Białoszewskiego, T. Kantora. Określenie nieścisłe i unikane przez samych twórców.

Teatr absurdu, antyteatr, nowy teatr, awangardowy nurt w dramaturgii 1. połowy XX w. (termin wprowadzony przez angielskiego krytyka M. Esseina). Do głównych przedstawicieli teatru absurdu należeli: E. Albee, S. Beckett, J. Genet, E. Ionesco, A. Jarry, S. Mrożek, H. Pinter. Łączyły ich poglądy na los człowieka we współczesnym świecie, w którym niemożność porozumienia się rodzi poczucie zagrożenia. Działania ich bohaterów pozbawione były motywacji psychologicznej. Chętnie odwoływali się do groteski i parodii. Rozkwit nurtu skończył się w latach 60., ale teatr absurdu miał dla dramatu duże znaczenie, gdyż zburzył wiele obowiązujących dotąd konwencji.

Czarny humor, odmiana komizmu, łączenie efektów absurdalnych z elementami grozy, niesamowitości lub obrzydliwości w sposób niewinny, a jednocześnie zabawny, np. jednoaktówki Na pełnym morzu, Karol S. Mrożka; czarny humor odgrywał dużą rolę w estetyce surrealizmu oraz w teatrze absurdu.

Jednoaktówka, utwór dramatyczny w jednym akcie, często satyryczny, związany także z tzw. teatrem absurdu.

Brzydota jest silnie ekspresyjna i wiąże się z dziwnością, niesamowitością, grozą, okropnością, wstrętem, okrucieństwem itp. W czasach nam bliższych walory brzydoty doceniał ekspresjonizm, dadaizm, teatr absurdu, turpizm (np. wiersze S. Grochowiaka) czy pop-art. Wielu uważa, że nie ma piękna bez domieszki brzydoty (gdyż jest ona koniecznym elementem pięknego dzieła sztuki), a po połowie XX w. estetyk R. Polin prowokacyjnie stwierdził, że “tylko brzydota jest piękna”.

Parodia, wyrazista stylizacja, naśladowanie stylu i poetyki znanego utworu, autora, kierunku, ogólnie przyjętych schematów itp. w celu uzyskania efektu komicznego. Uważana za odmianę parafrazy, pełni funkcję satyryczną (zwalczanie i ośmieszanie) lub humorystyczną (jako bezinteresowna zabawa), wyjaskrawiającą żartobliwie cechy pierwowzoru, wprowadzającą go w inny kontekst bądź narzucającą mu inną funkcję.
Posługiwały się nią także: dadaizm, surrealizm, teatr groteski i absurdu. Tendencje parodystyczne odegrały i nadal odgrywają dużą rolę w kształtowaniu literatury i kultury współczesnej.

Dramat groteskowy, odmiana dramatu charakterystyczna dla teatru absurdu, w którym miejsce tradycyjnej akcji wypełniają luźne sceny i niespójne, pozornie nic nie znaczące wypowiedzi bohaterów. Zobrazowaniu absurdalności świata służą takie chwyty, jak: groteska, pure nonsense, parodia. Początki dramatu groteskowego stworzył francuski pisarz A. Jarry, który w sztuce Ubu Król złamał obowiązujące konwencje dramatyczne i teatralne oraz utorował drogę surrealizmowi G. Apollinaire’a. Gatunek ten reprezentują m.in. sztuki: Czekając na Godota S. Becketta, Lekcja E. Ionesco, Kurka wodna S.I. Witkiewicza, Operetka W. Gombrowicza, Strip-tease S. Mrożka, Kartoteka T. Różewicza.

Dramat niesceniczny, odmiana dramatu o swobodnej, luźnej kompozycji, z rozbudowanym tekstem pobocznym lub dygresjami, często zawiera liczne elementy liryczne lub epickie. Przeznaczony raczej do czytania niż do inscenizacji, także dramat uznany za trudny do wystawienia lub pozbawiony walorów scenicznych. Pojęcie w dużej mierze anachroniczne, gdyż dramaty uznane dawniej za niesceniczne, współcześnie są chętnie realizowane na scenie (możliwości techniczne, zmiana optyki – wyjście realizacji teatralnych poza budynek) dzięki rezygnacji z przywiązania do tekstu dramatu, odkryciu możliwości wynikających z samej dramatyczności (np. teatr absurdu, teatr ekspresji itp.).