Platon

Żył w latach od ok. 437 do 347 r. p.n.e. Urodził się w Atenach, w czasie największej jego świetności. Pochodził ze znanego rodu Kodrosa, dzięki matce był spokrewniony z Solonem. Po dziadku nazywał się Arystoklesem, a ze względu na swoją barczystą budowę nazywano go Platonem. Otrzymał staranne wychowanie i wykształcenie. Był nauczycielem gimnastyki i odnosił zwycięstwa w igrzyskach olimpijskich. Interesował się także malarstwem, poezją i muzyką. W wieku dwudziestu lat poznał Sokratesa, u którego pobierał nauki przez 9 lat. Poznawał wtedy poglądy i innych filozofów: Antystenesa, Arystypa, Euklidesa i innych uczniów mistrza. Znał także poglądy heraklitejczyków i popularne wówczas pisma Anaksagorasa.

Po śmierci mistrza Platon odbył szereg podróży: do Megaru, Kyreny, Tarentu (gdzie odwiedził Archytasa), Lokrii (odwiedził pitagorejczyka Timaiosa), Egiptu (gdzie podobno został "wtajemniczony" przez kapłanów), Azjii Mniejszej, Italii (ojczyzny eleatyzmu i pitagoreizmu) i Sycylii, - które trwały 12 lat. Po krótkim pobycie w niewoli powrócił do Aten, i w gaju poświęconym Akademosowi, założył swoją szkołę i oddał się pracy pisarskiej i nauczycielskiej Platon także zajmował się matematyką, a napis nad wejściem do akademii głosił, że nie mają tam wstępu niewykształceni w matematyce. Szkołą swą kierował przez 42 lata. Jego szkoła miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny. Nie brał bezpośredniego udziału w życiu politycznym, pragnął jednak na wielką skalę zastosować swe idee dobra zdolne ukształtować świat lepszym. Uważał, że polityka, natchniona przez filozofię powinna służyć dobru kraju i jego obywatelom. Jego nieliczne próby angażowania się w politykę przyniosły mu rozczarowania, jak choćby z powodu władcy Dionizjosa Młodszego, który zniechęcił się do Platona, gdyż ten kazał mu studiować geometrię, będącą niezbędną, w jego mniemaniu idealnemu władcy.

Nie założył rodziny. Mieszkał przy szkole, otoczony uczniami. Zszedł z tego świata w podeszłym wieku, w dniu jego urodzin, a był to dzień zjawienia się Apollina na ziemi. Wyrosła legenda, która związała Platona z bogiem słońca: uczyniła zeń syna Apollina. Zaraz po śmierci złożono mu ofiarę i z biegiem czasu otaczano coraz większą czcią jako boskiego męża, półboga. A uczniowie jego, obchodząc co rok święto jego narodzin i śmierci, chwalili w hymnie "dzień, w którym bogowie dali ludziom Platona".

PISMA

Pisma Platona zachowały się, jak się wydaje, w całości. Jest to zbiór trzydzieści pięć dialogów i listy. Są to w większości dialogi, w formie potocznej mowy, w których głos zabierają współcześni mu przedstawiciele nauki, polityki, różnych zawodów. On sam nie zabiera głosu, stąd trudność w ustaleniu co jest poglądem Platona a co innych. Dialogi stawiają sobie zadanie określenia pojęć etycznych, lub budują własne pozytywne teorie, które łączą się z sobą w system.

Najważniejsze z nich to:
- Obrona Sokratesa - obrona przed sądem
- Uczta - o miłości
- Kratyl - diolog o języku (krytyka heraklizmu)
- Laches - dialog o odwadze
- Charmides - o roztropności
- Eutyfron - o pobożności
- Protagoras - o cnocie
- Fileb - o stosunku rozkoszy i miłości
- Państwo - o idealnym państwie Prawa; powtórzony wykład o idealnym państwie
- Timaios - opis stworzenia świata w formie filozofii przyrody
- Gorgiasz - dialog o retoryce (krytyka hedonizmu i egoizmu)
- Menon - dialog o możności uczenia się cnoty
- Fajdros - alegoryczny opis stosunku duszy do idei
- Sofista - o bycie
- Fedon - o nieśmiertelności duszy
- Teajtet - o poznaniu
- Parmenides - pokaz dialektycznej metody
- Republika i prawa – o utopijnej teorii idealnego ustroju państwowego

IDEE

Sokrates był przekonany, że można działać jedynie na motywach prawdy. Platon, w swoich dialogach próbuje poprzez przedstawienie rozmów Sokratesa skonstruować teorię wiedzy - jaka wiedza jest osiągalna?; Jak możemy do niej dotrzeć?; I dlaczego jest ona prawdziwa?

Platon uważał, że wiedza składa się ze zrozumienia tych aspektów świata, które się nigdy nie zmieniają. Wierzył, że istnieją byty, które bezpośrednio nie są dane - takie składniki zwał "ideami" lub "formami".

Rozumował tak:
Własnością pojęć jest jedność i stałość;

Przedmioty, wedle, których pojęcia są urobione, muszą mieć te same własności, co pojęcia;
Tymczasem wszystkie rzeczy, jakie znamy z doświadczenia, tych cech nie posiadają, są, bowiem złożone i zmienne.
Stąd wniosek: nie rzeczy są przedmiotami pojęć. Przykładowo, rozważając, co jest przedmiotem pojęcia "piękna" - nie są nim rzeczy piękne, bo są różnorodne i zmienne. Rzeczy piękne są przedmiotem postrzeżeń, nie pojęć. Przedmiotem pojęcia "piękno" jest samo piękno, albo "idea piękna". Idei jest wiele, stanowią odrębny świat. Ułożone są hierarchicznie, od niższych do coraz ogólniejszych i wyższych, aż do najwyższej: idei dobra.

Rzeczywistość idei obejmuje u Platona wszystko: rzeczy, własności rzeczy, związki i stosunki między rzeczami oraz wszelkie działanie.
Idea według Platona posiada trojaki charakter:
- Ontologiczny - oznacza prototyp, model, prawzór, albo trwałe i niezmienne ujęcie istoty rzeczy;
- Teologiczny - ideą jest celowy porządek części zawartych w rzeczy jako całości;
- Logiczny - idea jest pojęciem ogólnym, za po mocą, którego rzeczy się poznaje i wprowadza porządek w nie-byt zewnętrznego świata.

W każdym z tych w/w przypadków idea istnieje realnie jako coś jednostkowo-ogólnego w idealnym świecie ponadzmysłowym. Idea jest czymś samoistnym, uduchowionym, obdarzonym ruchem; i stanowi przyczynę wszystkiego, co jednostkowe w świecie zewnętrznym. Każda rzecz jest skutkiem jakiejś przyczyny-idei.

Różnica pomiędzy twierdzeniami Platona, a poglądami innych poprzedzających go filozofów była taka, że dawniej pojmowano byt prawdziwy jako należący do świata materialnego, idee platońskie znalazły się poza nim. Bezprzedmiotowym stawał się spór, czy byt jest zmienny, czy niezmienny. - Jest bowiem częściowo zmienny, a częściowo niezmienny. Rzeczy są zmienne, a idee niezmienne.

Platon uważał, że istnieją dwa rodzaje bytu:
- Byt poznawalny przez zmysły, zniszczalny i zmienny,
- Byt poznawany przez pojęcia, wieczny i niezmienny.

Jedynie idee istnieją, o rzeczach można powiedzieć, co najwyżej, że - stają się. Bezpośrednio znamy tylko rzeczy, które są cieniami idei. Idee nie są bytem fizycznym, bo uczestniczą w wielu rzeczach (np. idea piękna odpowiada wielu rzeczom, które są piękne). Nie są także bytem psychicznym, bo nie są myślami w duszach, lecz przedmiotami myśli. Platon jednak nie przedstawił całościowej teorii o ideach. Do końca swego życia zastanawiał się nad tym, czym są idee. Był przekonany jedynie, co do hierarchicznego stosunku pomiędzy nimi. Idea dobra znajduje się na samym szczycie, ponieważ dobro stanowi pierwszą i najwyższą przyczynę wszystkich idei niższych, rzeczy jednostkowych odzwierciedlających je, jest pierwszą, najwyższą i ostateczną zasadą świata; z racji swej natury dobro samo się udziela, a z racji swej dobroci - jest twórcze. Platon, uzależniając ideę dobra uczynił zeń źródło, przyczynę pierwotną, stwórcę świata materialnego i niematerialnego, najwyższego prawodawcę posiadającego doskonałe i idealne poznanie wszechrzeczy, przyczynę wszelkiego działania. Idea piękna była utożsamiana przez Platona z ideą dobra. Sprowadzał ją do jednej z postaci dobra.

Piękno polega, według niego na matematycznej i geometrycznej proporcji. Sztuka zaś ma zajmować się tylko przed stawianiem idei w rzeczach.
Reasumując: Platon uważał, że ludzka mowa posługując się twierdzeniami używa terminów ogólnych. Ale, aby nasze stwierdzenia miały sens, trze ba wiedzieć, co terminy ogólne oznaczają. Trzeba, zatem czegoś więcej niż tylko wskazania na pojedyncze rzeczy - są one tylko przykładami klasyfikacji ogólnych. A więc to ogólne pojęcie charakteryzujące wspólne cechy danych rzeczy to dopiero idea, zwana także uniwersalium (powszechnikiem). Rzeczywistość świata nie jest wieczna, lecz powstała w czasie; z czasem przemija i kiedyś się skończy. Demiurg, chcąc, aby świat był dobry i doskonale odzwierciedlał w sobie dobro, wprowadził doń człowieka, a wraz z nim duszę i rozum.

CZŁOWIEK I DUSZA

Człowiek, według Platona składa się z duszy i ciała. Człowiek, to dusza władająca ciałem. Zawiera w sobie świat zewnętrzny i coś ze świata idealnego. Podstawowym, zaś jego składnikiem jest dusza, która jest wieczna (ciało przemija), kieruje ciałem i go strzeże. Dusza dąży do tego, co idealne, ciało zaś, do tego, co zmysłowe. Przed Platonem, filozofowie przyrody uważali duszę za rodzaj materii, czynnik życia. Platon przestał rozumieć ją materialnie. Głosił, że dusza, jako czynnik życia, jest przeciwieństwem materii, bo materia jest z natury bezwładna, dusza zaś jest źródłem ruchu.

Platon operował, właściwie, nie jednym, lecz dwoma pojęciami duszy:
- W pierwszym znaczeniu dusza obejmuje czynności zmysłowe, jest składnikiem przyrody,
- W drugim, jest samym rozumem, nie jest związana z przyrodą.

Dusza składa się z trzech części:
- Duszy rozumnej, znajdującej się w głowie,
- Popędliwej, będącej w piersiach,
- Pożądliwej, przebywającej w brzuchu.

Dusza rozumna realizuje swoje zadanie w panowaniu nad duszą popędliwą i pożądliwą. Nie ulega zniszczeniu, jest niematerialna, uczestniczy w ideach, które są niezniszczalne; natomiast pozostałe dusze giną wraz ze śmiercią ciała. Człowiek stanowi jedność dzięki duszy. Dusza, (ale tylko rozumna) jest doskonalsza od ciała. - Przez poznanie umysłowe zbliża się do świata idei, z których wyszła, wyzwala się z więzów ciała i zła tkwiącego w jego namiętnościach, uwalnia się od błędów i upodabnia się do idei dobra.

Ciało dla duszy jest więzieniem i ciągnie ją do śmierci. Ze śmiercią ciała zaczyna się dopiero prawdziwe życie duszy. Każda rzecz ginie od swoistego zła. Złem duszy jest niesprawiedliwość, niewstrzemięźliwość, tchórzostwo, ciemnota. Lecz to nie może przyprawić duszy o śmierć. Człowiek, więc, w swoim życiu powinien odrzucić to wszystko, co zmysłowe i zmienne, i dążyć do upodobnienia się do idei dobra. Środkiem, zaś wiodącym do tego jest cnota, rozumiana jako harmonia poszczególnych części duszy. Harmonią duszy rozumnej jest cnota mądrości, duszy popędliwej - męstwo, duszy pożądliwej - wstrzemięźliwość i umiarkowanie. Cnotą wprowadzającą należyty porządek do tych trzech dusz jest sprawiedliwość. Mądrość jest siłą sprawczą w człowieku. Posiadłszy ją, człowiek osiąga tym samym cnoty pozostałe.

W przeciwieństwie do ciała, które jest złożone z części, dusza jest niezłożona. Dusza, choć razem z ciałem istnieje w człowieku, jest od niego niezależna; a złączenie z ciałem nie jest dla niej niezbędne. Istnienie duszy nie ma końca, ale też i nie ma początku.

Platon przedstawiał dowód na istnienie duszy przed narodzeniem człowieka: dusza posiada wiedzę wrodzoną, musiała, więc ją zdobyć przed urodzeniem człowieka.

Dlaczego dusza, doskonała i wieczna, związana jest z niedoskonałym i przemijającym ciałem? - Platon odpowiadał:
Dusza istniała pierwotnie bez ciała,
Zaciążył na niej grzech,
Dla odkupienia została złączona z ciałem.

Gdy winę odkupi, znowu będzie wolna. Poznanie prawdy poprzez filozofię uważał Platon za najpewniejszy środek wyzwolenia duszy z ciała. Platon szczegółowo opisywał dzieje duszy po śmierci człowieka: sąd pośmiertny, zamianę ciał, miejsca, gdzie dusze przebywają po śmierci.

POZNANIE

Istnieją wg Platona dwa rodzaje poznania:
- Poznanie rozumowe,
- Poznanie zmysłowe.

To pierwsze miał za wyższe. Prawdziwa wiedza polega, wg Platona na poznaniu idei. Poznania tego nie osiąga się przez zmysły, których przedmiot jest zmienny i względny, i dlatego nie daje wiedzy pewnej i bezwzględnej. Również nie zapewnia tego mniemanie, indukcyjne wydobywanie ze zmiennego faktu istnienia rzeczy, gdyż ono nie odpowiada na pytanie, dlaczego rzeczy istnieją. Obiektywne myślenie, oparte na badaniu elementów i składowych relacji o rzeczach również nie wystarcza. Poznanie, którego celem ma być wiedza o ideach musi zaczynać się od rozumowania ścisłego, podobnego do dowodu matematycznego, i skupiać się na oglądzie dyskursywnym, lecz intuicyjnym. Potrzeba do tego odpowiedniego nastawienia umysłowe go i moralnego. Tego rodzaju oglądu idei w rzeczach i rzeczy w ideach nie można w sobie wyrobić tylko na podstawie doznań zmysłowych. Te idee dusza ma zawarte w sobie, przypomina sobie to, co kiedyś oglądała w sferze idei. Dlatego, będąc złączona z ciałem, dąży do podporządkowania rzeczy ideom. Platon sądził, że są dwa rodzaje myśli:
- Myśl dyskursywna,
- Myśl intuicyjna.

W przeciwieństwie do myśli dyskursywnej, która pośrednio, przez rozumowanie dochodzi prawdy, intuicja miała być jej poznaniem bezpośrednim, intelektualnym oglądem, czy stykaniem się myśli z przed miotem. Intuicja miała być aktem umysłu działającego samodzielnie i z samowiedzą. Poznanie zmysłowe zawiera podobizny, cienie, bądź zapatrywania. Wzorce w poznaniu zmysłowym nie są w stanie stworzyć wiedzy, gdyż żaden z nich nie da się ująć w kategoriach form czy uniwersaliów. Wszystko, co możemy powiedzieć to, że coś się nam wydaje tak jak się nam przejawia. Dzięki poznaniu rozumowym jest możliwa wiedza. Najniższy poziom to użycie idei jako hipotez, bez zrozumienia ich istoty. Najwyższy poziom, czyli pełna wiedza, pojawia się wtedy, gdy poznamy ideę, uświadomimy ją sobie w swoim umyśle, oraz zrozumiemy jej istotę. Kiedy ktoś staje się świadom idei w sensie platońskim, doświadczenie poznania ich czyni go całkowicie pewnym, tj. niezdolnym do mylenia się.

ŚWIAT

W przyrodzie widział Platon nie zbiór części mechanicznych i wytwór ślepej konieczności, ale zespół organiczny ułożony celowo i rozumnie. To kazało mu wierzyć w istnienie bóstwa, które rozumnie świat ukształtowało. "Demiurg", czyli boski budowniczy świata, zbudował go, „bo był dobry". Uczynił go możliwie najlepszym, celem była doskonałość świata - stąd kształt kulisty i ruch okrężny, jako najdoskonalszy. Budując go, zaś, wziął na wzór idee. – Czyli Demiurg był siłą twórczą, a idee wzorem świata.

W całości świat jest "widzialną, żywą istotą, obrazem twórcy, postrzegalnym bogiem, jest największy i najlepszy, najpiękniejszy i najdoskonalszy". Uczynił świat żywym, uduchowionym i rozumnym, gdyż życie, duch i rozum są lepsze od martwoty i bezduszności. Z podobnych pobudek uczynił go jedynym, jednolitym i części jego zespolił bardzo ściśle - tak jak w żywym organizmie. Świat musiał być stworzony z czegoś - wcześniej, więc istniała materia, z której świat został zbudowany.

Świat ma początek, ale materia jest wieczna, podobnie jak Bóg i idee. Materia jest z natury bezkształtna, nieokreślona i nieorganiczna. Może przyjmować różne kształty. Nie jest ona pierwiastkiem boskim, więc wszystko z niej zbudowane jest niedoskonałe i złe. Tu tkwi przyczyna, że świat nie do końca jest zgodny z rozumem. Idee są wiecznym bytem, materia zaś, jako nieokreślona, jest wiecznym nie-bytem. Świat jako połączenie bytu i nie-bytu, jest czymś "pośrednim między bytem a nie-bytem". Jest połączeniem idealnych wzorów i materii, doskonałości i niedoskonałości, celowości i konieczności.