Charakterystyka rzędów owadów.

Owady (Insecta): Podgromada: owady bezskrzydłe Apterygota:
1 Rząd: skoczogonki (Collembola) pchlica wodna, szczeciogonki (Thysanura) rybik cukrowy,
Podgromada: Pterygota owady uskrzydlone: Odonata ważki, Ephemeroptera jętki, Plecoptera widelnice, Mallophaga wszoły, Anoplura wszy, Orthoptera prostoskrzydłe, Heteroptera pluskwiaki różnoskrzydłe, Homoptera pluskwiaki równoskrzydłe, Blattodea hełmce, Dermaptera skorki, Thysanoptera Przylżeńce, Coleoptera chrząszcze, Lepidoptera Motyle łuskoskrzydłe, Diptera muchówki, Hymenoptera błonkówki, Trichoptera chruściki, Neuroptera siatkoskrzydłe.
SKOCZOGONKI Długość ciała przeważnie 0,5-5 mm. Mają tzw. aparat skoczny umieszczony na odwłoku, złożony z hamowidła i widełek skokowych. Narządy gębowe typu gryzącego lub kłująco-ssącego. Całe ciało skoczogonków pokryte jest łuskami bądź włoskami, odwłok złożony z 6 segmentów, oczy zredukowane lub nie występują w ogóle. Skoczogonki są jajorodne, przechodzą rozwój bez przeobrażenia. Nie mają układu wydalniczego, wydaliny wraz z nabłonkiem jelita i ciałami tłuszczowymi usuwane są w procesie linienia. Żywią się szczątkami organicznymi oraz mikroorganizmami roślinnymi i zwierzęcymi.
SZCZECIOGONKI Długość od kilku mm do ok. 5 cm, ciało wydłużone, pokryte łuskami lub drobnymi szczecinkami, głowa niewielka, zaopatrzona w długie, nitkowate, wieloczłonowe czułki, aparat gębowy typu gryzącego, wyraźnie widoczny, co jest cechą szczeciogonek w odróżnieniu od innych bezskrzydłych. Odwłok złożony z 11 segmentów, na końcu dwa wyrostki rylcowe, u niektórych gatunków dodatkowy wyrostek zwany nicią odwłokową. Otwór płciowy u samic mieści się na ósmym segmencie odwłoka, a u samców na dziewiątym. Żywią się szczątkami organicznymi lub pokarmem roślinnym.
WAŻKI Ważki osiągają długość 18-130 mm, mają dużą, ruchliwą głowę, na której znajdują się duże oczy złożone (w ciągu 1 sekundy rozpoznaje 300 pojedynczych obrazów - oko człowieka tylko 20) oraz 3 przyoczka, krótkie czułki, niewielki przedtułów, pozostałe części tułowia - śródtułów i zatułów - zrośnięte ze sobą, odwłok długi. Skrzydła wielkie, błoniaste, zwężające się u nasady, u większości gatunków przezroczyste. Nogi ważek są krótkie, zakończone 3-członową stopą z pazurkami. Większość ważek ma żywe ubarwienie, często o metalicznym połysku. Głównym ich zmysłem orientacyjnym jest doskonale rozwinięty wzrok. Mają narządy gębowe typu gryzącego, wyposażone w liczne ząbki. Kopulacja odbywa się w locie, poprzedzają ją walki samców. Samice składają jaja do wody lub na roślinność wodną, rozwój ich trwa kilka tygodni. Ważki przechodzą przeobrażenie niezupełne, larwy żyją w wodzie, są drapieżne. (świtezianka dziewica, żagnica wielka).
JĘTKI Samice większe od samców, ubarwienie ciała zwykle o odcieniach żółci lub brązu. Oczy złożone, 2 pary skrzydeł, stopy zakończone pazurkami. Ostatni segment odwłoka posiada trzy nitkowate twory, pełniące rolę steru podczas lotu. Owady dorosłe posiadają uwstecznione narządy gębowe, jelito pełni rolę narządu regulującego ciężar ciała podczas lotu. Owady dorosłe żyją do 4 dni, toteż lot ich ogranicza się do lotu godowego. Samice składają jaja do wody w locie lub bezpośrednio. Jedna samica składa do kilku tysięcy jaj. Stadium larwy trwa od 1 do kilku lat, istnieje kilka typów larw ze względu na ich sposób poruszania się. Larwy żywią się pokarmem roślinnym, są jednak gatunki pędzące drapieżny tryb życia. (jętka pospolita)
WIDELNICE Osiągają od 3 do 50 mm długości, ciało wydłużone, spłaszczone, o ubarwieniu żółtawozielonym, brunatnożółtym lub brunatnym. Głowa zaokrąglona, płaska, czułki długie, złożone z kilkudziesięciu członów, narządy gębowe typu gryzącego, u osobników dorosłych znacznie zredukowane, na głowie para oczu złożonych i 3 przyoczka, nogi krótkie, trzyczłonowa stopa zakończona pazurkami i przylgą, odwłok złożony z 10 segmentów, na jego końcu tzw. wici odwłokowe. Skrzydła błoniaste, tylna para szersza i krótsza od przedniej. Samice składają jaja do wody. Wylęganie larw trwa od kilku do kilkunastu tygodni, rozwój - od roku do kilku lat. Larwy prowadzą drapieżny tryb życia bądź żywią się szczątkami organicznymi, liczne są roślinożerne. (nieszczeta, widelnice)
WSZOŁY Osiągają zazwyczaj długość do 2 mm, nieliczne gatunki do 10 mm. Ubarwienie żółtobrązowe, brunatne, białawe lub niemal czarne. Ciało spłaszczone, okryte grubym chitynowym pancerzem, duża, wyraźnie wyodrębniona głowa, czułki krótkie, aparat gębowy gryzący, skrzydeł brak, kończyny krótkie, wyposażone w przylgi bądź pazurki, umożliwiające uczepienie się ciała żywiciela. Samice przyklejają jaja do włosów lub piór żywicieli. Rozwój wszołów przebiega z przeobrażeniem niezupełnym, trwa do 6 tygodni. Wszoły odznaczają się wysoką specjalizacją pokarmową, zazwyczaj dany gatunek związany jest z jednym gatunkiem żywiciela.
WSZY Do wszy należą owady niewielkich rozmiarów, od 0,35 do 6 mm długości, silnie spłaszczone, pozbawione skrzydeł, okryte skórzastym, chitynowym pancerzem o ściśle zrośniętych segmentach. Mają zredukowane oczy, krótkie czułki, kłująco-ssące narządy gębowe, odnóża przednie i środkowe wyspecjalizowane w poruszaniu się wzdłuż włosa, odnóża środkowe i tylne wyposażone są w pazurki czepne, dzięki którym wesz może utrzymać ciężar 2000 razy przewyższający ciężar jej ciała. Żywią się krwią wysysaną po nakłuciu skóry żywiciela. Samice wszy są większe od samców, jaja, tzw. gnidy, przyklejają do włosów. Po ok. 6 dniach z jaj wylęgają się larwy, przypominające wyglądem i sposobem odżywiania osobniki dorosłe. Wesz ludzka występuje w dwóch formach - wesz głowowa oraz wesz odzieżowa, różniących się nieznacznie wielkością i trybem życia. Gatunek ten jest roznosicielem riketsji wywołujących tyfus plamisty, powoduje także inne choroby, np. wszawicę. Wesz łonowa osiąga długość do 2,5 mm, pasożytuje głównie w okolicy łonowej, charakteryzuje się silnie rozszerzonym tułowiem i odwłokiem oraz masywnymi narządami czepnymi odnóży.
PROSTOSKRZYDŁE Osiągają długość ciała od kilku mm do kilkunastu cm, posiadają narządy gębowe typu gryzącego, dwie pary skrzydeł, z których przednia, węższa, stanowi rodzaj zgrubiałych, mocnych pokryw, tylna, szersza para skrzydeł ma strukturę błoniastą i jest w stanie spoczynku, złożona pod skrzydłami pierwszej pary. U wielu gatunków prostoskrzydłych skrzydła są uwstecznione. Liczne gatunki posiadają aparat strydulacyjny, znajdujący się na tylnych nogach, pokrywach lub odwłoku. Na stopach prostoskrzydłych znajdują się pazurki. Nogi prostoskrzydłych mogą mieć różne przystosowania w zależności od trybu życia, mogą np. pełnić funkcje chwytne, u niektórych gatunków ułatwiają poruszanie się w wodzie bądź zagrzebywanie się w ziemi. Tylna para kończyn z reguły skoczna. Prostoskrzydłe posiadają długie czułki, u wielu gatunków znacznie przekraczające długość ciała. Przechodzą rozwój z przeobrażeniem niezupełnym, pewne gatunki są partenogenetyczne. Część żywi się pokarmem roślinnym, część zaś zwierzęcym, niektóre są wszystkożerne.
PLUSKWIAKI RÓŻNOSKRZYDŁE Długość ciała od 1 mm do 10 cm, przednia para skrzydeł posiada u nasady zgrubienia nadające jej charakter pokryw skrzydłowych, tylna para ma budowę błoniastą. Aparat gębowy typu kłująco-ssącego z przodu głowy, umieszczony w stanie spoczynku pod głową i tułowiem, podczas żerowania skierowany pionowo w dół. Pluskwiaki różnoskrzydłe są pasożytami roślin i zwierząt bądź prowadzą drapieżny tryb życia. W tylnej części ich ciała znajduje się ujście gruczołów skórnych, wydzielających substancję o zapachu cechującym wszystkie pluskwiaki różnoskrzydłe. Przechodzą rozwój z przeobrażeniem niezupełnym, liczne gatunki jak np. płaszczyniec burakowy, lednica zbożowa lub warzywnica kapustna są jako gatunki roślinożerne szkodnikami upraw.
PLUSKWIAKI RÓWNOSKRZYDŁE w odróżnieniu od pluskwiaków różnoskrzydłych charakteryzują się jednakową budową skrzydeł o błoniastej strukturze, jedynie u nielicznych gatunków skrzydła mają postać zgrubiałych pokryw. Aparat gębowy typu kłująco-ssącego umieszczony jest w dolnej części głowy. Pluskwiaki równoskrzydłe żywią się sokami wysysanymi z tkanek roślinnych. Odwłok złożony z 11 segmentów. W tylnej części ciała pluskwiaki równoskrzydłe posiadają gruczoły wytwarzające woskowatą substancję, pokrywającą ciało owada częściowo lub całkowicie. Rozwój odbywa się z przeobrażeniem niezupełnym. Liczne gatunki - spośród ok. 40 tys. znanych - rozmnażają się partenogenetycznie. Do przyswajania pobieranego pokarmu przystosowane są dzięki posiadaniu specjalnej komory filtracyjnej wchodzącej w skład jelita, a powodującej odcedzenie wody od treści pokarmowej. Pluskwiaki równoskrzydłe wydzielają tzw. spadź, określaną także mianem rosy miodowej, powstałą jako skutek usuwania nadmiaru węglowodanów w formie płynnego kału - stanowi on pożywienie licznych gatunków owadów.
HEŁMCE, KARACZANY - owady z rzędu zaliczanego do podgromady owadów uskrzydlonych, obejmujące 10 rodzin i ok. 3500 gatunków. Ciało wydłużone owalnie, spłaszczone, ubarwione brązowo lub brunatnoszare o długości od kilku do ponad 100 mm. Czułki długości ciała. Nogi długie o budowie umożliwiającej szybkie poruszanie się po gładkich powierzchniach. 2 pary skrzydeł, zdolność latania posiadają w niewielkim stopniu. Samica składa jaja w kokonie. Karaczany przechodzą tzw. przeobrażenie niezupełne.
SKORKI, CĘGOSZE Ciało o długości kilku cm, ciemno ubarwione, o lśniącej, gładkiej powierzchni. Tułów skorki jest spłaszczony grzbietobrzusznie, głowa duża, aparat gębowy typu gryzącego, długie czułki. Pokrywy skrzydłowe krótkie, ścięte ukośnie ku tyłowi. U niektórych gatunków występują skrzydła, w stanie spoczynku prawie całkowicie ukryte pod pokrywami. Liczne gatunki skorków nie mają w ogóle skrzydeł bądź są one silnie zredukowane. Cechą charakterystyczną skorków są silnie rozwinięte wyrostki rylcowe w kształcie cęgów, umieszczone na końcu dziesiątego segmentu tułowia, zakrzywione u samców, u samic proste. Skorki prowadzą nocny tryb życia, za kryjówki służą im szpary i rozpadliny oraz ściółka, występują pod koroną drzew i pod kamieniami, a także w warzywach i opadłych owocach. Żywią się pokarmem roślinnym i zwierzęcym, głównie szczątkami, uszkadzają także żywe tkanki roślinne, polują czasem na inne bezkręgowce. Niektóre gatunki wytwarzają wydzielinę o zapachu karbolu, wystrzykiwaną w razie zagrożenia. Samice opiekują się złożonymi jajami oraz młodymi. Najbardziej znanym przedstawicielem jest skorek pospolity zwany zausznikiem.
PRZYLŻEŃCE dzielą się na dwa podrzędy: przylżeńce pokładełkowe, które posiadają silnie żyłkowane skrzydła i pokładełka umożliwiające samicom nacinanie tkanek roślinnych w celu złożenia jaj, oraz przylżeńce rurkowe, o rurkowatym zakończeniu odwłoka, występującym u obydwu płci, i skrzydłach pozbawionych żyłkowania. Przylżeńce osiągają niewielkie rozmiary ciała - gatunki strefy tropikalnej dochodzą do 10 mm długości, europejskie osiągają 0,5-5 mm. Ubarwienie przeważnie ciemne, szare lub brunatne, niekiedy czerwone lub żółte. Skrzydła wąskie, wydłużone, o strzępiastych krawędziach, odnóża skoczne z przylgami na stopach ułatwiającymi utrzymanie się na roślinach. Narządy gębowe typu kłująco-ssącego służą do pobierania z tkanek roślinnych soku stanowiącego pożywienie większości przedstawicieli przylżeńców. Nieliczne gatunki prowadzą tryb życia drapieżny, atakując inne owady, m.in. kleszcze i mszyce. Przylżeńce przechodzą rozwój z przeobrażeniem niezupełnym.
CHRZĄSZCZE Długość ciała od 0,2 mm do 170 mm. Głowę mają zawsze wyraźnie zaznaczoną, połączoną z przedtułowiem albo za pomocą wąskiej \"szyi\" - i ruchliwą, albo wpuszczoną w przedtułów, lub całkiem nim nakrytą, i wtedy mało- lub nieruchliwą. Głowa zaopatrzona jest w parę oczu, natomiast przyoczek zwykle brak. Czułki mogą być różnie ukształtowane, lecz przeważnie składają się z 11 członów. Bywają one kolankowato złamane, buławkowate, nitkowate, sznurowate, paciorkowate, piłkowane, grzebykowate i pierzaste. Aparat gębowy jest gryzący z dobrze wykształconymi żuwaczkami. Z trzech segmentów tułowiowych najsilniej wykształcony jest przedtułów, ruchomo połączony ze śródtułowiem. Śródtułów i zatułów są na stałe zrośnięte, przy czym zatułów jest zawsze większy od śródtułowia. Pierwsza para skrzydeł schitynizowana, tworzy tzw. pokrywy. Odwłok zrośnięty jest z tułowiem całą swą szerokością. Liczba segmentów bywa różna. Nie więcej jest ich jednak niż dziesięć. Ostatni segment odwłoka nosi nazwę pygidium. Nogi są dobrze rozwinięte i przystosowane do biegania, skakania, pływania lub grzebania. Na każdej goleni znajduje się zwykle para ostróg końcowych. Stopy są 3-5 członowe. Chrząszcze są z reguły jajorodne, rzadko żyworodne. Larwy różnej budowy z odnóżami lub bez nich mają dobrze rozwiniętą i schitynizowaną głowę z gryzącym aparatem gębowym. Przepoczwarczenie zazwyczaj odbywa się w glebie. Stadium poczwarki trwa 2-3 tygodnie - rzadko dłużej, cały zaś rozwój owada 2-3 miesiące, a niekiedy nawet 5-6 lat. Układ tchawkowy jest dobrze rozwinięty. Pnie tchawkowe, silnie rozgałęzione, są często pęcherzykowato rozszerzone. Tchawki mają połączenie ze środowiskiem zewnętrznym za pomocą otworów w ścianach ciała, zwanych przetchlinkami. U wielu rodzin występuje w układzie pokarmowym w obrębie jelita przedniego silnie umięśniony przedżołądek, szczególnie dobrze rozwinięty u form drapieżnych i ksylofagów. Owady obu płci różnią się wielkością, ubarwieniem oraz budową czułków.
MOTYLE ŁUSKOSKRZYDŁE Ciało jak u większości owadów złożone z głowy, tyłowia i odwłoka. Skrzydła błoniaste, pokryte łuskami, niektóre gatunki mają skrzydła zredukowane lub nie mają ich zupełnie. Narządy gębowe typu ssącego, jedynie u prymitywnych form typu gryzącego. Długość ciała od 1.5 mm do 150 mm. Rozpiętość skrzydeł od ok. 2 mm do 300 mm. Przechodzą przeobrażenie zupełne: jajo - gąsienica - poczwarka - owad dojrzały. Większość gąsienic żeruje na liściach roślin, niekiedy wewnątrz łodyg, pni i korzeni.
MUCHÓWKI Rozmiary ciała muchówek wahają się od 1 do 55 mm długości i do 10 cm rozpiętości skrzydeł. W budowie charakterystyczna ruchoma głowa z dużymi, często owłosionymi oczami, nogi długie, segmentowany odwłok, narządy gębowe różnych typów: liżące, gryząco-liżące, kłująco-ssące i inne. Posiadają 1 parę przeźroczystych skrzydeł, niektóre gatunki są ich pozbawione. Zjawisko dzieworództwa u niektórych gatunków już w stadium larwalnym. Larwy niektórych muchówek żyją w środowisku wodnym, większość rozwija się na lądzie, owady dorosłe pędzą wyłącznie lądowy tryb życia. Niektóre gatunki po przeobrażeniu się w owady dorosłe nie odżywiają się w ogóle, inne pędzą drapieżny tryb życia (łowikowate) bądź odżywiają się sokami roślin lub krwią ludzi i zwierząt.
BŁONKÓWKI, błonkoskrzydłe Osiągają długość od ok. 0,2 mm do 5 cm. Większość gatunków ma 2 pary przeważnie przezroczystych, żyłkowanych skrzydeł, których krawędzie łączą się ze sobą podczas lotu za pomocą szeregu drobnych haczyków. U niektórych skrzydła są zredukowane. Odwłok błonkówek jest segmentowany, u samic zakończony pokładełkiem lub żądłem. Czułki zróżnicowane, przybierają rozmaite kształty. Głowa zazwyczaj ruchoma, narządy gębowe o silnych żuwaczkach, typu gryząco-liżącego, rzadko liżąco-ssącego. Para oczu bocznych, złożonych, prócz nich u większości błonkówek występują po trzy przyoczka. Owady dorosłe żywią się pyłkiem i nektarem kwiatów oraz spadzią, pożywienie larw stanowi pokarm roślinny lub zwierzęcy. Błonkówki przechodzą rozwój z przeobrażeniem zupełnym, u wielu gatunków występuje dymorfizm płciowy oraz dzieworództwo(determinacja płci). Niektóre błonkówki tworzą społeczeństwa o wysokim stopniu organizacji (pszczoły, mrówki).
CHRUŚCIKI rząd drobnych owadów (rozpiętość skrzydeł zwykle 5-15 mm) podobnych do motyli, występujących na półkuli północnej. Drapieżne larwy żyją w wodzie, gdzie budują domki z muszelek, ziaren piasku, listków, itp. oraz sieci - podobne do pajęczych. Dorosłe owady latają po zmroku.
SIATKOSKRZYDŁE Osiągają od kilku mm do kilku cm długości ciała i kilkanaście cm rozpiętości skrzydeł. Są silnie zróżnicowane morfologicznie, mają dobrze rozwinięte oczy, długie czułki, narządy gębowe gryzące, skrzydła przeważnie przezroczyste, silnie żyłkowane, nogi dobrze rozwinięte, umożliwiające szybkie chodzenie, u niektórych występują przednie kończyny chwytne. Sieciarki prowadzą drapieżny tryb życia, atakują liczne gatunki owadów szkodliwych, m.in. mszyce, są uznane za owady pożyteczne. Samice sieciarki składają jaja, z których wylęgają się larwy, również drapieżne.