Chronione kręgowce Polski

Ochrona gatunkowa ma w Polsce długą i chlubną tradycję. Niestety, ostatnimi czasy przepisy prawne regulujące zasady ochrony zwierząt uznanych przez ludzi za zagrożone i najbardziej zasługujące na opiekę, nie nadążają za postępem wiedzy oraz przemianami w otaczającym nas świecie.

Według wykonanych w 1991 roku obliczeń, w Polsce występuje około 46 900 gatunków organizmów żywych, w tym m.in. 116 gatunków ryb, 18 – płazów, 9 – gadów, 360 – ptaków i 98 gatunków ssaków. Liczba gatunków występujących w Polsce stale się zmienia. W ciągu ostatnich 200-300 lat przybyło do naszego kraju około 300 gatunków roślin, które człowiek sprowadził celowo lub zawlókł przy okazji transportu różnych towarów oraz które przybyły dzięki rozszerzaniu się zasięgów geograficznych gatunków na terenie Europy. Niestety, wiele gatunków w ostatnim okresie wyginęło lub jest zagrożonych wyginięciem. W ciągu ostatnich 100 lat tylko spośród naszej fauny kręgowców ubyło około 15 gatunków. Toteż ocena, że gatunków ginących jest obecnie w Polsce nie mniej niż tysiąc, niestety nie jest zapewne przesadzona. Pełne informacje na ten temat publikowane są w tzw. czerwonych księgach, zawierających listy zagrożonych roślin i zwierząt.



q RYBY:

Wędkarstwo stanowi hobby milionów ludzi, dlatego wprowadza się regulacje prawne, ograniczając wędkowanie. Zasadniczo są to wymiary i okresy chronione odrębnie ustalane dla każdego gatunku.

Gatunki ryb objętych całkowitą ochroną:

Aloza – gatunek ryby z rodziny śledziowatych. Osiąga 75 cm długości i 4 kg wagi. Żyje w pelagicznej strefie morza. Na tarło wędruje do rzek, bardzo daleko od ujścia. W naszym Bałtyku występuje rzadko, do wybrzeży Polski docierają pojedyncze okazy. Głównym pokarmem alozy są: drobny plankton, drobne owady i małe ryby (głównie stynki).

Iglicznia bałtycka – ryba z rodziny igliczniowatych. Posiada charakterystyczną rurkę gębową, z boku ścieśnioną z otworem gębowym skierowanym ku górze. Ciało przeważnie zielone upodabnia się do barwy glonów, zarośli podwodnych, wśród których przebywa. W Bałtyku spotyka się ją zwłaszcza na tzw. łąkach podwodnych Zatoki Puckiej i wśród obrośniętych glonami urządzeń podwodnych.

Jesiotr zachodni – ryba z rodzaju jesiotrowatych. Największa ryba spotykana w wodach Polski. Osiąga długość 4 m i ciężar 300 kg. Żyje w przybrzeżnej strefie mórz, u europejskich wybrzeży Oceanu Atlantyckiego, w całym Bałtyku. W Polsce w rejonie Odry oraz w Zatoce Gdańskiej.

Piskorz – gatunek z rodziny kózkowatych. Osiąga długość ciała 25-30 cm. Żyje w zbiornikach płytkich, zamulonych, w jeziorach rzadki. Pokarm piskorza stanowi fauna denna. Występuje w Europie od Francji (dorzecze Loary) do Wołgi i Newy w Rosji, w zlewisku Morza Czarnego. W Polsce pospolity. Nie występuje na południu Europy, w Skandynawii i Anglii.


Pocierniec – gatunek z rodziny ciernikowatych. Przed płetwą grzbietową ma 13 do 16 luźno stojących, nie związanych ze sobą błoną kolców. Jest największym przedstawicielem ciernikowatych – osiąga 20 cm długości. Żyje w przybrzeżnej strefie mórz wśród wodorostów na głębokości do 10 m. W Bałtyku sięga do Zatoki Fińskiej. Żywi się skorupiakami i małymi rybami. Samce budują gniazda zawieszone wśród wodorostów na głębokości 30 do 90 cm pod lustrem wody.

Śliz – gatunek z rodziny kózkowatych. Ma ciało wydłużone, walcowate, tylko częściowo pokryte łuskami. Długość ciała zwykle nie przekracza 12 cm, rzadko dochodzi do 15,5 cm. W Polsce pospolity jest w rzekach górskich. Żywi się drobną fauną denną, glonami i detritusem.

Strzebla przekopowa – ryba z rodziny karpiowatych. Ciało wydłużone, otwór gębowy mały, końcowy. Długość: 5-12 cm. Samice są nieco większe od samców. W Polsce występowanie ma wyspowy charakter. Środowisko: rozlewiska rzek, glinianki. torfianki i inne niewielkie zbiorniki wodne. Tryb życia: niewielka, żwawa, bardzo wytrzymała, żyjąca stadnie ryba, która jest w stanie przetrwać również w wodach ubogich w tlen. Pokarm: skąposzczety, drobne skorupiaki, małe mięczaki i owady.

Kiełb białopłetwy – ryba z rodziny karpiowatych, płaska głowa o dużych oczach (średnica oka równa lub większa od odległości między oczami). Długość: 8-10, do 13 cm. Występowanie: kiełb białoptetwy został w 1965 r. stwierdzony w środkowej Wiśle i w Narwi koło Różana. Środowisko życia: spokojne, głębsze miejsca w środkowym i dolnym biegu większych rzek. Tryb życia: towarzyska, stadnie żyjąca ryba. Rozród: tarło od maja do czerwca. Żywi się drobnymi organizmami bentonicznymi i glonami.



q PŁAZY:

Jest to najbardziej zagrożona grupa kręgowców. Obecnie tworzy ją ok. 2 480 gatunków, z czego w Polsce 16. Wszystkie oprócz żab zielonych podlegają ochronie:

Salamandra plamista – największy polski płaz ogoniasty. Ciało salamandry jest walcowate, głowa szeroka płaska, oczy wyłupiaste. Ubarwienie u obu płci jest identyczne, kontrastowe, odstraszające, w czarne i pomarańczowożółte plamy. Salamandra jest zwierzęciem wyłącznie lądowym. Zamieszkuje wilgotne lasy na pogórzu oraz w reglu dolnym. Poluje w nocy, w czasie silnych opadów rosy. Żywi się dżdżownicami, nagimi ślimakami, gąsienicami, rzadziej dorosłymi owadami lub pająkami. Za kryjówki służą jej wykroty, kępy mchu, nory ziemne, rzadko szczeliny skalne. Salamandra unikać ma gleby wapiennej i suchych lasów iglastych, ale w Pieninach, typowych górach wapiennych, jest częsta i pospolita. W Polsce salamandra żyje w Karpatach i Sudetach. W Tatrach jest rzadka i występuje w piętrze dolnego regla. Znajdowano ją kilkakrotnie na niżu w okolicach Krakowa i Chrzanowa. Nie występuje ona natomiast w Ojcowie, a okazy z tej miejscowości podawane w literaturze zostały sztucznie wprowadzone przez człowieka. Według dawnych danych również nie potwierdzonych w ostatnich czasach, salamandra ma również występować na Zamojszczyźnie.

Traszka grzebieniasta – jej dochodzi do 17 cm. Ciało jej jest masywne, mocne, walcowate. W okresie godowym rozwija się u samca szeroka płetwa przebiegająca od karku do końca ogona, z przerwą u jego nasady. Płetwa ta jest wyraźnie piłkowana i tworzy charakterystyczny grzebień, któremu właśnie gatunek ten zawdzięcza swoją polską nazwę. Ubarwienie grzbietu traszki grzebieniastej jest najczęściej prawie czarne, rzadziej ciemnooliwkowe z czarnymi plamami. Zwierzę budzi się ze snu zimowego w końcu marca lub na początku kwietnia. Pojawia się zwykle w większych i głębszych zbiornikach wodnych. Ulubionym jej środowiskiem są np. doły po torfie, gliniaste rowy lub sadzawki. Jaja składa samica w kwietniu i w maju, umieszczając je pojedynczo na liściach roślin wodnych. Traszki grzebieniaste żyją w wilgotnych zaroślach leśnych, prowadząc, podobnie jak salamandry, życie nocne. W czasie dnia kryją się pod kępami mchu, sągami drzewa lub w starych norach gryzoni. Rzadziej zagrzebują się same w miękkiej ziemi(kretowiska). Polują w nocy, w czasie opadów rosy lub w czasie ciepłej słoty. Nieliczne osobniki pozostają w wodzie po ukończeniu pory godowej. W niej też zimują zagrzebane w szlamie dennym. Osobniki, które opuściły wodę zimują na lądzie, często w dużych gromadach wraz z traszkami innych gatunków.

Traszka górska – jest nieznacznie większa od zwyczajnej, odznacza się jednak wyraźnie masywniejszą budową. Długość jej ciała dochodzi do 11 cm. Ciało jest walcowate, głowa wypukła, pysk zaokrąglony, a fałd podgardlany jest dosyć dobrze rozwinięty. Skóra tej traszki jest gładka w czasie pobytu w wodzie, natomiast lekko chropowata w czasie życia na lądzie. Życie aktywne w wodzie rozpoczyna traszka górska na początku lub w połowie kwietnia. Występuje ona w bardzo różnych zbiornikach wodnych od źródeł o czystej wodzie i kamiennym dnie aż do zanieczyszczonych, sztucznych zbiorników. Jeden z herpetologów niemieckich obserwował w ciągu kilku lat traszki górskie żyjące w zbiorniku wody służącej do chłodzenia maszyn w kamieniołomach. Woda była silnie zanieczyszczona smarami, a jej temperatura wynosiła zawsze około 20 º C. Mimo to traszki żyły w niej zupełnie dobrze, żywiąc się larwami własnymi i z braku jakiegokolwiek innego pokarmu, uprawiając po prostu kanibalizm. W górach dochodzi do 2500 m n.p.m. W Polsce zamieszkuje ona zwarcie całe pasma Karpat i Sudetów. Najwyższe jej stanowiska z Tatr leżą z Dolinie Pięciu Stawów (1660 m n.p.m.).Rozsiane stanowiska traszki górskiej znane są z Gór Świętokrzyskich, Dolnego Śląska i okolic Krakowa.

Kumak nizinny – przypomina wyglądem niewielką ropuchę, lecz o delikatniejszej budowie ciała. Skóra jego jest chropowata, pokryta okrągłymi, drobnymi brodawkami. Długość dorosłych osobników dochodzi do 5 cm. Palce tylnych nóg spięte są błoną pławną. Kumaki są silnie związane z wodą. Spotyka się je w dużych stawach rybnych, jak i niewielkich gliniankach. Na wiosnę pojawiają się w końcu marca lub kwietnia, w zależności od temperatury. Na początek godów duży wpływa mają opady atmosferyczne. Pokarm kumaków stanowi drobna fauna wodna oraz na lądzie owady a także ślimaki i pierścienice. Sen zimowy spędzają na lądzie gromadnie, w towarzystwie innych płazów. Kumak nizinny jest mieszkańcem nizin, w górach może jednak dochodzić do wysokości 300 m n.p.m. W całej Polsce kumak nizinny jest pospolity. Rozsiedlenie tego gatunku zostało dosyć dobrze zbadane na terenach podgórskich w byłych województwach: krakowskim, rzeszowskim, krośnieńskim, na Suwalszczyźnie i na Śląsku.

Kumak górski – jest on bardzo podobny do swego nizinnego kuzyna. Ubarwienie grzbietu jest gliniastoszare, ziemiste, dosyć często o zielonym odcieniu, niekiedy całkiem zielone. Brzuch okazów typowych jest pokryty jasnożółtymi plamami. Długość dorosłych osobników dochodzi do 5 cm. Z terenów podgórskich znane są liczne formy o ubarwieniu zbliżonym do ubarwienia kumaka nizinnego. Gatunek kumaka górskiego zamieszkuje najróżnorodniejsze typy środowisk o solnie nieraz zanieczyszczonej wodzie. Spotyka się go w gnojówkach i gliniankach przy zagrodach chłopskich. Kumak górski nie jest według naszych badaczy tak ściśle związany ze środowiskiem wodnym jak jego nizinny kuzyn i w czasie słoty chętnie odbywa wędrówki lądowe w poszukiwaniu nowych zbiorników. W Polsce ropuszka ta jest pospolita w Karpatach i na pogórzu karpackim, wyspowo występuje też na grzbiecie Wyżyny Krakowsko-Chrzanowskiej. W Tatrach sięga do 1600 m n.p.m.

Ropucha szara – jest to jeden z największych naszych płazów. Jej długość dochodzi do 20 cm. Kształt ciała ropuchy zwyczajnej jest bochenkowaty, szeroki i masywny. Posiada bardzo duże i wyraźnie odcinające się do reszty ciała, bochenkowate skupiska gruczołów jadowych, zwane parotydami lub gruczołami zausznymi. Błony pływne są dosyć dobrze rozwinięte, bębenki małe, słabo widoczne. Ropucha szara żyje w lasach i zaroślach, często w parkach i ogrodach, blisko siedzib ludzkich. W dzień przebywa w ukryciu pod kamieniami, w norach gryzoni, a nawet w piwnicach czy szczelinach w murze. Na żer wyrusza o zmroku. Jest to zwierze nadzwyczaj żarłoczne, polujące niestrudzenie na najróżniejsze stawonogi i ich larwy. W ogrodach zjada ropucha bardzo dużo ślimaków i gąsienic, jest więc bardzo pożądanym i pożytecznym lokatorem. Gatunek ten ma najlepiej rozwinięte gruczoły jadowe ze wszystkich naszych krajowych ropuch. Ropucha szara jest bardzo pospolita, lecz nie zawsze częsta w całej Polsce. Żyje ona tak na terenach gliniastych, jak i piaszczystych lub skalistych na pogórzu. W Tatrach jest rzadka i dochodzić ma do piętra kosodrzewiny.

Rzekotka drzewna – jest jedynym żyjącym w Europie przedstawicielem wielkiej rodziny żab drzewnych. Jest to niewielki płaz, dochodzący wyjątkowo do 5 cm długości, o kształtnej, lekko wydłużonej budowie ciała. Żyją głównie na drzewach i krzewach o szerokich liściach, rzadziej spotyka się je na szerokolistnych roślinach łykowych. Pokarm rzekotki stanowią owady, które łowi nadzwyczaj sprawnie i szybko, wykonując przy tym błyskawiczne ruchy i skoki. Chociaż jest ona płazem dość pospolitym, trudno ją jednak zauważyć z powodu doskonałej barwy maskującej, zlewającej ją doskonale z tłem otoczenia. W Polsce rzekotka jest dość pospolita, lecz bynajmniej nie częsta, w całym kraju, szczególnie w okolicach obfitujących w drzewa liściaste lub gęste krzewy. W górach jest rzadka, występuje tylko w piętrze regla dolnego.

Żaba śmieszka – jest największą i najokazalszą z naszych żab. Długość ciała tego gatunku dochodzi podobno do 17 cm, w Polsce jednak znajdowano dotychczas osobniki znacznie mniejsze. Chociaż zewnętrznie jest bardzo podoba do żaby wodnej, różni się od tej ostatniej znacznie masywniejszą i cięższą budową ciała oraz charakterystyczną chropowatą skórą grzbietu, pokrytą dosyć dużymi brodawkami. Ubarwienie grzbietu jest bardzo podobne, pewne subtelne różnice zaznaczają się tylko w ubarwieni ud i brzucha. Żaba śmieszka jest mieszkańcem brzegów większych zbiorników wodnych, jezior, głębszych stawów czy starorzeczy. Nie zaobserwowano wędrówek osobników tego gatunku. W sen zimowy zapada często już we wrześniu lub na początku października. O jej rozsiedleniu w Polsce mamy na razie słabe wiadomości. Prawdopodobnie występuje w całym kraju w miejscach, w których znajduje odpowiednie środowisko. Przeważnie spotykamy okazy małe, które trudno odróżnić jest od żaby wodnej.

Żaba jeziorkowa – niewielka żaba uchodziła do niedawna za rasę względnie odmianę żaby wodnej. Jej ciało jest wydłużone, pysk długi, ostry. Długość ciała okazów występujących w Polsce dochodzi do 8 cm. Ubarwienie i ogólny wygląd są bardzo podobne jak u żaby wodnej, od której odróżnić ją dosyć trudno. Charakterystyczną cechą żaby jeziorkowej jest zamiłowanie do zagrzebywania się w ziemi. W związku z tym na jej nogach rozwinęły się bardzo wyraźne i masywne tzw. narośla lub modzele podeszwowe. Żaby jeziorkowe zagrzebują się nie tylko na sen zimowy, ale nawet w okresie silniejszych chodów. W Polsce jest ona z pewnością szeroko rozprzestrzeniona, jednak w chwili obecnej jedyne pewne dane o jej występowaniu pochodzą z terenu Wielkopolski.

Huczek ziemny (grzebiuszka) – płaz bezogonowy z rodziny huczków; długość do 8 cm (jego kijanki osiągają długość 17 cm – największe z krajowych). Płowobrunatny, plamisty. Jest zwierzęciem nocnym, dzień spędza zagrzebana w ziemi (pomocne modzele stóp).

Ropucha paskówka –najmniejsza ze wszystkich ropuch naszego kraju. Dorasta do 8 cm długości. Ciało jest krępe, płaskie i stosunkowo krótkie. Nogi tylne krótkie, co uniemożliwia wykonywanie skoków. Jednakże ropucha bardzo bobrze biega. Tryb życia: podobny do ropuchy zielonej. Często spotyka się mieszańce paskówki z ropuchą zieloną. Ropucha paskówka żyje na terenach o lekkiej glebie. Często zagrzebuje się używając przednich i tylnych nóg. Występuje na terenie całej Polski. Jej sylwetka w norce z piasku widnieje na kolekcjonerskiej emisji monet dwuzłotowych, wydanej w maju 1998 r.


q GADY

Rozwój cywilizacji prowadzi do gwałtownego spadku liczby wszystkich gatunków gadów. Polskie prawodawstwo chroni wszystkie gatunki gadów krajowych jaszczurek:

Jaszczurka zwinka – jest najpospolitszym gadem. Ciało ma wysmukłe, lecz masywne, dużą głowę, dosyć szeroką, pysk tępo zaokrąglony. Ogon jest gruby, kruchy, łatwo odpada, ulegając następnie częściowej regeneracji. Największe osobniki spotykane w Polsce nie przekraczają 20 cm długości. Ubarwienie grzbietu i głowy zwinki jest brunatne, u samicy bardziej szare, upstrzone plamkami i kropkami, tworzącymi charakterystyczne desenie. Żyje na silnie nasłonecznionych polankach leśnych, na skraju dróg i wrzosowisk. Rzadziej spotkać ją można również na zboczach nasłonecznionych jarów, wzgórz oraz na podmiejskich rumowiskach. W słoneczne dni godzinami wygrzewa się na słońcu. W ostatnich czasach w wielu okolicach kraju zwinka staje się coraz rzadsza. Gad ten ma oczywiście wielu wrogów (ssaki, węże, ptaki), ale na spadek liczby gatunków wpływa również walka z owadami.

Jaszczurka żyworódka – ma budowę delikatną, ciało lekko walcowate, głowę niewielką, ogon gruby i jak gdyby nieproporcjonalny. Długość żyjących u nas dorosłych osobników nie przekracza zwykle 14 cm. Żyje w wilgotnych lasach, na małych, słabo nasłonecznionych polankach, często nad wodami. Przedstawiciele tego gatunków często występują w górach, w których dochodzą do wysokości 2400 m n.p.m. Jaszczurka żyworódka jest pospolita w całym naszym kraju, szczególnie jednak częsta jest w okolicach podgórskich i w górach, gdzie zastępuje jaszczurkę zwinkę. Jest ona najpospolitszym i najczęściej spotykanym gadem naszych Tatr.

Padalec – jest niewielką, beznogą jaszczurką przypominającą swoim kształtem małego węża. Ciało jego jest silnie wydłużone, walcowate, głowa bardzo mała i słabo odgraniczona od tułowia, pysk lekko zaokrąglony, ogon równy mniej więcej długości reszty ciała. Ogon padalca jest łatwo łamliwy i może być regenerowany. Żyje w lasach i zaroślach, w podobnym środowisku, w jakim spotykamy jaszczurkę żyworodną. Zagrzebuje się pod mchem lub w liściach czy ściółce; unika miejsc silnie nasłonecznionych i prowadzi dosyć ukryty styl życia. Ze snu zimowego budzi się w marcu lub w kwietniu, okres godowy rozpoczyna w maju. Gatunek ten jest żyworodny. Ilość młodych w jednym miocie dochodzi w Polsce do 16 sztuk. Poluje na dżdżownice, nagie ślimaki, owady i ich larwy, wije i pająki. Jest zwierzęciem absolutnie niegroźnym. W Polsce żyje nominalna rasa padalca. Padalec jest starą reliktową formą, znaną od trzeciorzędu. Jaszczurka ta jest dosyć pospolita w całej Polsce, tak na niżu, jak i w okolicach podgórskich. W górach dochodzi ona do piętra regla dolnego.

Oraz węże:

Gniewosz – zwany również miedzianką, jest wężem niewielkim i delikatnym. Ciało jego jest wysmukłe, głowa wąska, delikatna, słabo odgraniczona od tułowia. Ogon jest niezbyt długi, biczykowaty i chwytny. Żyje on na nasłonecznionych polankach leśnych lub zboczach wzgórz w tym samym środowisku, w którym spotykamy jaszczurkę zwinkę. Żywi się prawie wyłącznie jaszczurkami i padalcami, które przed połknięciem unieruchamia splotami swego muskularnego ciała. Ze snu zimowego budzi się w kwietniu, gody rozpoczyna w maju. Był on dosyć pospolity w naszym kraju, chociaż nie tak częsty jak zaskroniec. Szczególnie licznie występuje w województwach południowych, unika jednak gór – z wyjątkiem Pienin, gdzie jest pospolity na południowych, silnie nasłonecznionych niższych stokach.

Wąż Eskulapa – jest naszym największym i najrzadszym zarazem wężem. Ciało jego jest wysmukłe, gibkie, muskularne, głowa owalna, słabo lecz wyraźnie ograniczona od tułowia. Jest to jeden z największych węży Europy. Długość ciała dorosłych okazów z południa dochodzi do 2 metrów, długość zaś rekordowego osobnika z Polski wyniosła 1,8 metra. Wąż Eskulapa żyje w lasach liściastych na terenach pagórkowatych, wśród skał i na silne nasłonecznionych stokach. Ulubionym środowiskiem tego węża w Bieszczadach są np. stare mury zniszczonych domów. Jest to gad ciepłolubny. Kryjówki swe opuszcza w samo południe i jest aktywny w godzinach najwyższego nasłonecznienia. Jest on gadem wybitnie wrażliwym na chłód. Przebywa często wśród gałęzi krzewów lub w konarach niskich drzew, poluje jednak na ziemi na gryzonie, wyjątkowo zaś zjada ptaki. Ofiary swoje unieruchamia splotami ciała. Między innymi zjada chętnie nietoperze i, być może, specjalnie na nie poluje. Zimuje gromadnie, często w szczelinach skalnych i grotach. W naszym kraju żyją przedstawiciele rasy nominalnej. W Polsce występuje obecnie w dzikich częściach Bieszczad, gdzie w ostatnich czasach notowano dosyć liczne przypadki łapania tego rzadkiego zwierzęcia. W ostatnich czasach też udało się zebrać szereg interesujących danych dotyczących życia i obyczajów tego pięknego węża. Niestety wąż Eskulapa jest w Bieszczadach niemiłosiernie tępiony przez ich mieszkańców, turystów o co gorsza, przez nieodpowiedzialnych "miłośników przyrody". W związku z tym słuszny wydaję się postulat o konieczności utworzenia na tym terenie ścisłych rezerwatów dla ochrony tego rzadkiego gatunku. Wąż ten, podobnie jak żółw błotny, figuruje też w tzw. "Czerwonej księdze zwierząt" obejmującej formy najrzadsze i zagrożone wytępieniem. Nazwę swą zawdzięcza wężom poświęconym w starożytnej Grecji Asklepiosowi (Eskulapowi), patronowi wiedzy lekarskiej. Należy przypuszczać, że w klimatycznym optimum polodowcowym był wąż Eskulapa pospolity w całym naszym kraju. Szczątki jego pochodzące z tego okresu znane są już z kilku stanowisk, między innymi z Giebułtowa i Ojcowa pod Krakowem, gdzie dziś on nie występuje.

Zaskroniec – gatunek węża z rodziny węży właściwych. Wyjątkowo osiąga 150-200 cm długości, zwykle samce dorastają do 100 cm, samice do 130 cm. Głowa duża, płaska, oczy duże, pysk szeroki. Szyja wyraźnie zaznaczona. Ciało masywne, ogon krótki. Zamieszkuje wilgotne środowiska, w pobliżu rzek, jezior i strumieni. Żywi się płazami, rzadziej rybami. Dobrze pływa i nurkuje. Jajorodny. Samica składa 5-35 jaj, z których po 55-65 dniach wylęgają się młode o długości 12-18 cm. Gatunek niejadowity, zaniepokojony broni się, wydalając z gruczołów kloakalnych cuchnącą wydzielinę. Zimuje gromadnie.

Żmija zygzakowata – jest jedynym jadowitym wężem żyjącym w Polsce. Należy ona do węży jadowitych z grupy tzw. solenoglypha, których aparat jadowy wykazuje najwyższy stopień rozwoju: ich górna szczęka jest zupełnie zredukowana i służy do osadzania zębów jadowych. Zęby te mają kanaliki, przez które jad dostaje się do ciała ofiary. Ciało jej jest grube, ociężałe. Głowa jest płaska, szeroka, sercowata, bardzo wyraźnie odgraniczona od reszty ciała. Żmija zygzakowata ma nadzwyczaj zmienne ubarwienie. Dosyć częste są u tego gatunku osobniki melanistyczne o jednolicie czarnym ubarwieniu. Ulubionym środowiskiem żmii są polanki lub przecinki w podmokłych lasach oraz stosy kamieni na pograniczu pól i lasów w okolicach górzystych. Ze snu zimowego budzi się żmija w marcu. Żmija jest gatunkiem jajożyworodnym. Żmija nasza jest wprawdzie zwierzęciem nocnym, poluje jednak również chętnie i w ciągu dnia. W upalne dni lubi się ona godzinami wygrzewać w promieniach słońca. Poluje prawie wyłącznie na drobne ssaki – rzadziej na jaszczurki i żaby. Ofiarę swoją uśmierca działaniem jadu i dopiero wtedy ją połyka. Jad żmii charakteryzuje się silnym działaniem miejscowym (opuchlizna, ból) oraz działa porażająco na organizm (system trawienny, oddechowy itp.). Jad ten może być śmiertelny dla człowieka, a jedyną skuteczną odtrutką w przypadku ukąszenia jest zastosowanie surowicy przeciwjadowej. Wbrew mniemaniom żmija zygzakowata jest zwierzęciem bardzo delikatnym, szczególnie słabo odpornym na lekkie nawet obrażenia ciała. W całej Polsce żmija zygzakowata jest dosyć pospolita, jednakże tylko w tych miejscach, w których znajduje odpowiednie dla siebie środowisko. Szczególnie liczna jest w Karpatach (Bieszczady), natomiast niezbyt licznie występuje w Tatrach, gdzie została prawdopodobnie znacznie przetrzebiona. Choć nie można w żadnym przypadku lekceważyć żmii i jej ukąszeń, to jednak opowiadania o jej agresywności i szkodliwości są fałszywe lub przesadzone. Objęcie ochroną prawną żmii było od lat postulowane przez członków Sekcji Herpetologicznej PTZool. Realizacja przyjętej już ustawy o jej ochronie, połączona z odpowiednią akcją wyjaśniającą, będzie istotnym krokiem na drodze ochrony wszystkich krajowych węży.

Oraz jedyny krajowy żółw:

Żółw błotny – jest jednym z najrzadziej występujących w Polsce zwierząt. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt został zaliczony do kategorii gatunków o najwyższym stopniu zagrożenia wyginięciem. Jest objęty całkowitą ochroną gatunkową. Długość pancerza dorosłych żółwi mierzona w linii prostej rzadko przekracza 20 cm. Masa ciała może przekroczyć 1 kg. Samice są większe od samców. Największa populacja żółwia błotnego w Polsce, będąca zarazem największą w Europie Środkowej, zachowała się na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim, którego część stanowi Poleski Park Narodowy. Na pozostałym obszarze kraju gatunek zachował się na kilkunastu małych, izolowanych stanowiskach. Większość obserwacji z ostatnich lat dotyczy pojedynczych, dorosłych osobników.





q PTAKI

Przez wieki ptaki drapieżne były przez człowieka traktowane jak szkodniki i zabijane. W niektórych krajach Europy, jeszcze pod koniec XIX wieku, tępione były ze szczególnym fanatyzmem. Do ptaków tych strzelano również dla przyjemności i "sportu". W Polsce, jeszcze na początku lat siedemdziesiątych tępienie jastrzębia gołębiarza i krogulca traktowane było jako działalność gospodarcza i planowane w gospodarczych wnioskach łowieckich nadleśnictw. Do Polskiej Czerwonej Księgi Ptaków należą m.in.:

Czapla purpurowa – gatunek nieregularnie i lokalnie lęgowy, poza tym w całym kraju przelotny. Ścisłe chroniony. Gnieździ się nieregularnie i lokalnie, zwłaszcza w dolinie Baryczy na Stawach Milickich, w dolinie Bzury na stawie Okręt k. Łowicza i na stawie w Spytkowicach k. Zatora. Prawdopodobnie czapla ta gnieździ się też w dorzeczach Biebrzy i Sanu. np. w Budach Stalowskich pod Tarnobrzegiem. Wszystkie polskie stanowiska leżą na skraju zasięgu populacji europejskiej. W różnych częściach kraju, zwłaszcza na południu, obserwowano ptaki zalatujące co najmniej kilkadziesiąt razy, od wiosny do jesieni. Czapli purpurowej może zagrażać wykaszanie i wypalanie trzcin praktykowane zwłaszcza na stawach produkcyjnych. Ponieważ przez Polskę przebiega granica areału lęgowego liczebność populacji czapli purpurowej waha się od 0 do kilkunastu par. W Polsce gatunek ten pojawia się sporadycznie, a w ostatnim dwudziestoleciu coraz rzadziej. Można się spodziewać, że w niedalekiej przyszłości czapla purpurowa w Polsce zaniknie.

Dzięcioł trójpalczasty – bardzo nieliczny, gnieżdżący się w drzewostanach iglastych i mieszanych w pólnocno-wschodniej i południowej części kraju, głównie w Karpatach. Wyróżnia się 8 podgatunków dzięcioła trójpalczastego, z których dwa występują w Polsce. Nieliczne pary należące do tej formy gnieżdżą się w Karpatach od Beskidu Śląskiego po Bieszczady; jedynie w Tatrach i Gorcach jest częściej spotykany. Prawdopodobnie występuje również w Sudetach, a dane z ostatnich lat sugerują możliwość sporadycznych lęgów w Karkonoszach i okolicach Wałbrzycha. Podgatunek nominatywny występuje od atlantyckich wybrzeży Norwegii i środkowej Skandynawii oraz północno-wschodniej Polski pasmem przez tajgową Eurazję po Sachalin. W kraju jego lęgi zarejestrowano w Puszczy Białowieskiej, Boreckiej i Augustowskiej. Wprawdzie prowadzone dziś na szeroką skalę wycinanie lasów, zwłaszcza starych, ogranicza obszar występowania i zmniejsza liczebność tego gatunku, ale może on zasiedlać również sztucznie nasadzone monokultury świerkowe. Brak jest oznak, które wskazywałyby, że w najbliższej przyszłości populacji karpackiej i nizinnej grozi wymarcie. Nie wiadomo natomiast, jak potoczą się losy śladowej już tylko populacji sudeckiej.

Kania rdzawa – wysypuje prawie w całym kraju, głównie na północy i zachodzie, w liczbie ok. 300 par lęgowych. Ostatnio nieco liczniejsza. Ściśle chroniona. Najliczniej (50-60 par lęgowych) gnieździ się na terenach dawnych woj. szczecińskiego, koszalińskiego, pilskiego i na Ziemi Lubuskiej, mniej licznie i lokalnie na Mazurach. Na Dolnym Śląsku zarejestrowano stanowiska liczące ok. 20 par. W pozostałej części kraju, szczególnie w środkowej i wschodniej Polsce występuje bardzo nielicznie. Wielkość populacji wolno żyjącej. Ok 300 par lęgowych. Spadek liczebności kani rdzawej zarejestrowano w wielu krajach Europy w XVIII, XIX i pierwszej połowie XX w.. jednak obecnie jej liczebność w zachodniej Europie wyraźnie wzrasta. Podobna tendencja zaczyna zaznaczać się i w Polsce. Stąd w najbliższym czasie można oczekiwać w Polsce pewnego wzrostu liczebności tego gatunku.

Kormoran czarny – nieliczny, kolonijnie gnieżdżący się ptak w północnej i zachodniej części, rybożerny, doskonale lata, pływa i nurkuje. W Polsce występuje na Pomorzu, Mazurach, a w ostatnich latach także w innych rejonach Niżu Polskiego. Obecnie obserwuje się wzrost liczebności i ekspansję gatunku. W Polsce nie ma podstaw do obaw o byt kormoranów, jeżeli będą przestrzegane obowiązujące przepisy ochronne i zabezpieczone odpowiednie biotopy. Dotychczas nie ma danych o bezpośrednim negatywnym wpływie zanieczyszczenia wód na te ptaki.

Orzeł bielik – zwany potocznie orłem łomignatem, birkutem albo orłem morskim, jest największym ptakiem drapieżnym gnieżdżącym się w Polsce. Posiada potężny, zakrzywiony dziób, sieje spustoszenie w koloniach ptactwa wodnego. Atakuje z powietrza, ale w pogoni za zdobyczą nieraz osiada na powierzchni wody, trzepocząc skrzydłami. Najliczniej występuje na Pomorzu Zachonim: w Puszczy Wkrzańskiej i Goleniowskiej, na Pojezierzu Myśliborskim oraz na wyspach Uznam i Wolin. Zamieszkuje niemal cale Pojezierze Pomorskie, Mazurskie, znaczną część Pojezierza i Niziny Wielkopolskiej. Nizinę Śląską, na wschodzie Nizinę Podlaską i Polesie Lubelskie. Koczujące osobniki, przeważnie młodociane, można również spotkać poza wymienionymi terenami, zimą w całym kraju. Powszechny wyrąb starych drzewostanów powoduje zanikanie odpowiednich miejsc i drzew do zakładania gniazd. Niewłaściwa gospodarka rybacka (np. zbyt duże połowy ryb w jeziorach) oraz rekreacyjne wykorzystywanie zbiorników wodnych (np. budowa ośrodków wypoczynkowych) powodują zubożenie lub całkowite zniszczenie terenów łowieckich tego orła. Z drugiej jednak strony, zrzuty podgrzanych wód do rzek, jezior i sztucznych zbiorników zaporowych powodują skupianie się dużych stad ptaków wodnych (m.in. łysek, krzyżówek i innych kaczek, łabędzi), dzięki czemu powstają dodatkowe, obfite w ofiary tereny łowieckie, ważne dla bielików szczególnie w krytycznym okresie zimowym.



q SSAKI

Tępienie ssaków i zmiana warunków środowiskowych doprowadziły do znacznego przetrzebienia wielu gatunków. Stąd regulacje prawne zmierzające do ich ochrony. W Polsce chroni się m.in.:

Jeż wschodni – ssak z rzędu owadożernych, rodziny jeżowatych. Długość ciała osiąga 30 cm, waga 1,2 kg, spotykany w zagajnikach i lasach mieszanych o bujnym podszyciu. Aktywny o zmierzchu i w nocy. W dzień śpi ukryty pod liśćmi, w rozpadlinach ziemnych i jamkach. O zmierzchu wychodzi z ukrycia i pracowicie szuka jedzenia. Pokarm jeża wschodniego stanowią owady, robaki, ślimaki, płazy i gady, jaja ptasie, drobne ssaki (gryzonie), czasem aromatyczne grzyby i przejrzałe owoce, które leżą na ziemi. Późną jesienią jeż staje się ociężały i zapada w odrętwienie, trwające ok. 5 miesięcy. W tym okresie odżywia się tłuszczem, gromadzonym w organizmie pod koniec lata i jesienią. Występuje w całej Europie, w strefie umiarkowanej Azji, w Polsce często spotykany.

Ryjówka malutka – podobna do ryjówki aksamitnej, tylko mniejsza. Ryjek smuklejszy, ogon gęściej owłosiony. W Polsce pospolita. Zamieszkuje pobrzeża lasów, żywopłoty, wilgotne trawiaste tereny, ogrody, parki. W zimie także zabudowania. Prowadzi aktywny tryb życia w dzień i w nocy, żyje samotnie pokarmu poszukuje na ziemi, rzadko w norach mysich, sama nie kopie. Jej pokarm stanowią chrząszcze i inne owady, pająki, robaki, ślimaki, a także nasiona roślin.

Suseł perełkowaty – gryzoń z rodziny wiewiórkowatych. Wyraźne białe perełkowanie na grzbiecie. Długość ciała wynosi 18–23 cm. Prowadzi aktywny tryb życia w ciągu dnia, jego pokarm stanowią trawy, zioła, nasiona, bulwy, owady oraz jaja ptaków naziemnych. W Polsce spotykany przede wszystkim na Śląsku na polach i łąkach.

Bóbr europejski – ssak z rzędu gryzoni. Masywna budowa ciała, futro ma bardzo gęste, od szaro- do czarnobrunatnego – ogon spłaszczony, pokryty łuskami, uszy i oczy małe, palce tylnych nóg spięte błoną pławną. Zamieszkuje stojące i płynące wody w lasach liściastych o bogatym podszyciu. Prowadzi aktywny tryb życia o zmierzchu i w nocy. Jest znakomitym pływakiem, świetnie nurkuje, pod powierzchnią wody może przebywać nawet do 15 min. Kopie nory w przybrzeżnych skarpach lub buduje żeremia z gałęzi i mułu, do których wejścia zawsze znajdują się pod wodą. Na szczególną uwagę zasługują jego mocne, niezwykle silne zęby, którymi jest w stanie ścinać drzewa nawet o dużej średnicy. Jego pokarm stanowią przybrzeżne krzewy, liście, kora, miękkie drewno. W Polsce na Suwalszczyźnie.

Gacek wielkouch – nietoperz z rodziny mroczkowatych. Długość ciała 4–5,2 cm, rozpiętość skrzydeł 22–26 cm, waga 5–11 g. Futerko brązowe do szarobrązowego, brzuch białawoszary. Nienormalnie wielkie uszy stykają się na środku czoła, skrzydła szerokie. Zamieszkuje otwarte tereny leśne, zarośla, parki, ogrody. Prowadzi aktywny tryb życia o zmierzchu i w nocy, lot powolny, mało towarzyski. Zapada w sen zimowy od października do kwietnia, zwykle pojedynczo w jaskiniach i piwnicach. Jego pokarm stanowią ćmy, chrząszcze, gąsienice, muchówki. Pospolity w Polsce.

Niedźwiedź brunatny – uchodzi za najpotężniejszego drapieżnika lądowego. Ten potężny mieszkaniec trudno dostępnych nizinnych i górskich lasów na terenie niemal całej kuli ziemskiej osiąga wagę do 450 kg i długość ciała do około 2,9 m. Jest zwierzęciem wszystkożernym. Odżywia się jagodami, grzybami, wszelkimi owocami, cebulkami i pędami roślin. Zjada również owady, łowi ryby, poluje na mniejsze i większe ssaki, a także nie gardzi padliną. Zimę spędza w zacisznym miejscu zwanym gawrą, w wykrotach i jamach, pod stosami gałęzi, zapadając w sen. W czasie snu zimowego niedźwiedzie brunatne nie odżywiają się.

Łasica – drapieżnik z rodziny łasicowatych. Sylwetką przypomina gronostaja. Ubarwienie czerwone do szarobrązowego. Żyje samotnie, prowadzi aktywny tryb życia o świcie i w ciągu dnia. Poluje gł. na myszy oraz inne małe kręgowce. Gniazdo zakłada w małych ziemnych jamkach lub dziuplach, które wyściela liśćmi. W Polsce zasiedla gęste lasy, ogrody, tereny uprawne.

Kozica – ssak z rodziny krętorogich. Długość ciała dochodzi do 1,30 m, ogona 3–8 cm, waga 30–50 kg. Samica jest mniejsza i lżejsza od samca; budową ciała przypomina kozę; futro letnie jasne, czerwonobrązowe, z jasną pręgą i czarnymi nogami, zimowe czarnobrązowe; czarno-biały rysunek na pysku; samiec i samica z rogami zagiętymi hakowato do tyłu. Kozica prowadzi aktywny tryb życia w dzień, wybornie wspina się i skacze. Żyje w stadach, starsze samce poza okresem godowym żyją samotnie. Kozice swoje terytorium znakuje za pomocą wydzieliny z gruczołów głowy. Jej pokarm stanowią trawy, zioła, liście, pędy drzew iglastych, kora, porosty, mchy. Latem zamieszkuje hale i urwiska skalne ponad granicą lasów, zimą wysokie piętra lasów górskich w Tatrach.

Żbik – ssak drapieżny zaliczany do rodziny kotowatych, zamieszkujący gęste lasy obszarów górskich Europy. Osiąga długość ciała 46–90 cm, ciężar 4–18 kg. Sylwetką i ubarwieniem przypomina na pierwszy rzut oka pręgowaną odmianę kota domowego, jest jednak znacznie. Sierść długa, gęsta, ubarwiona w wierzchniej części żółtawoszaro, w niewyraźne, poprzeczne, ciemne pręgi. Aktywny nocą, żyje samotnie, poluje na niewielkie ssaki, głównie gryzonie, oraz ptaki, również ryby i żaby, niekiedy atakuje małe sarenki i jelonki, także jagnięta owiec wypasanych na polanach leśnych. Doskonale wspina się na drzewa, dzień spędza w wykrotach i rozpadlinach, niekiedy zajmuje nory lisów.